|
|
นิตยสารสารคดี Feature Magazine |
www.sarakadee.com ISSN 0857-1538 |
| ฉบับที่ ๑๙๓ เดือน มีนาคม ๒๕๔๔ | ||
 |
|
|
|
||||
 |
วันหนึ่งหลังกลับจากลาดักได้พักใหญ่
ผมนั่งอยู่ที่โต๊ะทำงาน
เหลือบมองรองเท้าผ้าใบที่ใส่อยู่แล้วอดขำไม่ได้ ผมซื้อรองเท้าเก่าคู่นี้จากถนนข้าวสาร ในราคาร้อยกว่าบาท แล้วใส่มันไปลาดัก เมื่อไปถึงก็พบว่ามีรองเท้าแบบเดียวกัน วางขายเกลื่อนตลาดนัดและร้านค้า ทั้งคนลาดักเองก็ใส่รองเท้าแบบนี้ให้เห็นอยู่บ่อย ๆ ผมเดาเอาว่ารองเท้าจากถนนข้าวสารคู่นี้ เจ้าของเดิมคงซื้อมาจากลาดัก แล้วโชคชะตาก็เล่นตลกให้ผมใส่มันกลับมาถึงบ้านเก่า ผมรู้จักลาดักตั้งแต่ห้าปีที่แล้ว เมื่อได้อ่านหนังสือ Ancient Future : Learning From Ladakh ของ เฮเลนา นอร์เบอร์ก-ฮ็อดซ์ ผู้เชี่ยวชาญด้านภาษาศาสตร์ และนักสิ่งแวดล้อมชาวสวีเดน ในหนังสือกล่าวถึงดินแดนแสนไกล ที่ภูมิประเทศแปลกประหลาดดุจโลกพระจันทร์ และชุมชนโบราณที่ผู้คนยังมีชีวิตเรียบง่าย สงบงาม หลังปี ค.ศ. ๑๙๗๔ เมื่อรัฐบาลอินเดีย ตัดสินใจเปิดดินแดนลาดักทางตอนเหนือสุดของประเทศ อันเป็นพื้นที่ยุทธศาสตร์สำคัญ เพราะมีพื้นที่ชายแดนติดกับจีน และปากีสถาน ให้เป็นเขตท่องเที่ยว โลกภายนอกจึงได้รู้จักกับชุมชนลับแลหลังเทือกเขาหิมาลัย ที่ต่อมาถูกขนานนามว่า "Moonland--โลกพระจันทร์" หรือ "ทิเบตน้อย" แห่งนี้ วัฒนธรรมอันน่าตื่นตาของชาวลาดัก ไม่ว่าวิถีชีวิต ศาสนา สถาปัตยกรรม และการแพทย์ ล้วนสืบสายมาจากวัฒนธรรมโบราณแห่งที่ราบสูงทิเบต ทว่าขณะที่รัฐบาลคอมมิวนิสต์จีน บุกรุกเข้ายึดครองทิเบต ทำลายวัดวาอาราม พร่าผลาญชีวิตผู้คน ทำให้ชาวทิเบตนับล้านคน ต้องแตกกระสานซ่านเซ็น ลี้ภัยจากแผ่นดินเกิด ลาดักในปกครองของอินเดีย กลับได้รับโอกาสให้ธำรงรักษา วัฒนธรรมของตนไว้ต่อไป เริ่มแรก เฮเลนา นอร์เบอร์ก-ฮ็อดซ์ เข้ามาลาดักเพื่อทำวิจัยด้านภาษาศาสตร์ แต่เมื่อเวลาผ่านไป การได้ใช้ชีวิตร่วมกับกลุ่มชนที่ดำรงชีพ ในวัฒนธรรมบุรพกาล ทำการเกษตรและเลี้ยงสัตว์ ทว่ากลับมีความสงบสุข และพึงพอใจในตนเองอย่างลึกล้ำ ได้ทำให้เธอเกิดคำถามต่อชีวิตสมัยใหม่ ในสังคมอุตสาหกรรมอันสับสนยุ่งเหยิง กระทั่งเกิดดวงตาเห็นธรรมว่า อนาคตที่ทอดยาวไปข้างหน้าของมนุษยชาตินั้น มิได้มีเส้นทางอยู่สายเดียว ดังที่ถูกทำให้เข้าใจเช่นนั้นมาตลอด ห้าปีมาแล้วที่หนังสือของเฮเลนา ได้จุดประกายบางอย่างขึ้นในใจผม แม้ว่าเงื่อนไขอันจำกัดขณะนั้น จะทำให้ลาดักเป็นเหมือนดินแดนห่างไกลสุดขอบฟ้า แต่ความใฝ่ฝันที่จะไปเยือนสักครั้ง ไม่เคยเลือนหายตามกาลเวลา ดังนั้นเมื่อถึงวันที่พร้อม ผมจึงไม่รั้งรอเลยที่จะเก็บกระเป๋าออกเดินทาง แม้จะรับรู้ข้อมูลว่า ลาดักเริ่มเปลี่ยนแปลงไปบ้างแล้ว ด้วยอิทธิพลจากโลกภายนอกก็ตาม ตอนนี้ ผมกำลังนึกถึงวันแรกที่นั่งอยู่บนรถบัส วิ่งข้ามทะเลภูเขา อันสลับซับซ้อนของเทือกหิมาลัย มุ่งสู่ลาดัก... |
||||||
 |
๑. โกวเล้ง
นักเขียนนามอุโฆษเชื้อสายจีนผู้ล่วงลับ
เคยบรรยายการเดินทางสู่ทิเบต
ไว้ในนวนิยายเรื่องหนึ่งของเขาว่า
แม้กำลังรอนแรมอยู่กลางทะเลทรายอันแห้งแล้งเวิ้งว้าง
แต่กลับมองเห็นยอดเขา
ปกคลุมหิมะขาวโพลนตระหง่านอยู่ในที่ไกลตา
ภูมิประเทศแปลกประหลาด
ที่ปรากฏให้เห็นอยู่ชั่วนาตาปีเช่นนี้
จึงเป็นแรงขับให้ชนชาติทิเบต
เต็มไปด้วยตำนานลี้ลับเกี่ยวกับเทพเจ้า
และปีศาจที่สถิตบนเขาสูงเสียดฟ้า |
||||||
 |
ก่อนถึงเคลอง รถวิ่งผ่าน
Rohtang Pass ช่องเขาที่อยู่สูง ๓,๙๗๘
เมตรจากระดับน้ำทะเล
ต่อมาในตอนเย็น
นักท่องเที่ยวบนรถตื่นเต้นกันใหญ่
เมื่อรถผ่านช่องเขา Baralacha La
ที่ระดับความสูง ๔,๘๘๓ เมตร
อันเป็นจุดสูงสุดของการเดินทางวันนี้
อาจเรียกถนนสายมะนาลี-เลห์เส้นนี้ว่า
ถนนลอยฟ้าก็ได้
เพราะเป็นถนนที่สูงเป็นอันดับ
๒ ของโลก
มีด่านช่องเขาในระดับ ๔,๐๐๐-๕,๐๐๐
เมตรอยู่ตลอดเส้นทาง
เฉพาะความสูงเฉลี่ยของมันก็ไม่ต่ำกว่า
๓,๐๐๐ เมตรแล้ว ผลจากความสูงระดับนี้มิใช่เพียงฉากทิวทัศน์กว้างไกล แต่รวมถึงโรคแพ้ความสูง ซึ่งเตือนให้นักท่องเที่ยวรู้ว่าตนเป็นแค่ "คนอื่น" ของดินแดนหิมาลัย ในหนังสือไกด์บุ๊กยี่ห้อยอดนิยม อย่างโลนลี่แพลนเนต เตือนไว้ว่า เหนือจากระดับความสูง ๒,๕๐๐ เมตร (เท่ากับความสูงของยอดดอยอินทนนท์ ภูเขาที่สูงที่สุดในประเทศไทย) ขึ้นไป ออกซิเจนในอากาศจะเจือจางกว่าปรกติมาก ผู้ไม่คุ้นเคย จะถูกโรคแพ้ความสูงจู่โจม อาการหนักเบา ขึ้นอยู่กับร่างกายของแต่ละคน ตั้งแต่เหนื่อยง่าย หายใจไม่ทัน ง่วงซึม วิงเวียน ปวดหัว อารมณ์ฉุนเฉียว นอนไม่หลับ หรือรุนแรงกระทั่งช็อคหมดสติ ไกด์บุ๊กยังเตือนอีกว่า อาการมักกำเริบในเวลากลางคืน รถหยุดที่ซาร์ชูเกือบสองทุ่ม ขณะที่สายฝนกำลังโปรยปราย และอากาศเย็นยะเยียบจับใจ บนที่ราบสูงระดับ ๔,๐๐๐ เมตรแห่งนี้ไม่มีสิ่งก่อสร้างใด ๆ นอกจากกระโจมผ้า เรียงรายให้ผู้ผ่านทางเช่าพักแรม ในราคาหัวละ ๑๑๐ รูปี ภายในกระโจมค่อนข้างอับ ผ้าห่มหนาและหนักอึ้ง แต่ก็จำเป็นต้องใช้ เพราะอากาศหนาวเยือกขึ้นทุกที ในความมืดได้ยินแต่เสียงสายลมกรรโชก หวีดหวิวนอกกระโจม ผมเริ่มรู้สึกอึดอัด หายใจไม่ทั่วท้อง รู้ตัวว่าโรคแพ้ความสูงมาเยือนแล้ว หญิงสาวที่มาด้วยกันอาการหนักกว่า เธอปวดหัววิงเวียนจนทนไม่ไหว ต้องลุกขึ้นมาอาเจียน หลายวันต่อมา เธอบอกว่าคืนนั้นรู้สึกว่าหิมาลัยช่างโหดร้าย แต่ภายหลังผมคิดว่ามันอาจเป็นบททดสอบ สำหรับคนนอกที่จะล่วงผ่านเข้าสู่ลาดัก ซาร์ชูคือขอบแดนสุดท้ายของรัฐหิมาจัลประเทศ ก่อนเข้าสู่อาณาเขตของลาดัก ซึ่งเป็นพื้นที่ชายขอบด้านตะวันตก ของที่ราบสูงทิเบต ตลอดการเดินทางของวันใหม่นี้ เราพบแต่ความแห้งแล้ง ไม่มีสีเขียวของพืชพรรณใด ๆ มีเพียงสีน้ำตาลของกรวดทราย และผาหินแข็งกระด้าง ทั้งนี้เพราะลาดักอยู่ในเขตเงาฝน ดินแดนแห่งนี้ จึงมีลักษณะเป็นทะเลทรายบนที่ราบสูง เฮเลนาเขียนไว้ในหนังสือของเธอว่า คำว่าลาดัก อาจมาจากภาษาทิเบต "ลาดัจ" หมายถึง "ดินแดนแห่งทางด่านและช่องเขา" เพราะพื้นที่ทั้งหมดมีความสูงไม่ต่ำกว่า ๓,๐๐๐ เมตรจากระดับน้ำทะเล และมีเทือกเขาพาดผ่านสลับซับซ้อน แม้มองตามสายตาอาจเห็นทิวเขาต่าง ๆ วางตัวระเกะระกะทั่วไป แต่แท้จริงแล้ว ลาดักประกอบด้วยเทือกเขาใหญ่ สี่เทือกทอดขนานกัน แต่ละเทือกทอดตัวจากทิศตะวันตกเฉียงเหนือ สู่ตะวันออกเฉียงใต้ เทือกเขาที่อยู่แนวบนสุดคือ คาราโกรัม ต่ำลงมาคือเทือกเขาลาดัก ตามด้วยเทือกเขาซันสการ์ตามลำดับ และสุดท้ายคือเทือกเขาหิมาลัย ซึ่งทอดตัวเป็นเส้นแบ่งระหว่างลาดัก และรัฐหิมาจัลประเทศ |
||||||
 |
ยอดเขาสูงเสียดฟ้าหลายยอด
ปกคลุมด้วยหิมะและธารน้ำแข็ง
ในฤดูร้อนมันจะหลอมละลาย
เป็นสายน้ำไหลลงสู่แม่น้ำสำคัญที่ไหลผ่านลาดัก
ได้แก่ แม่น้ำอินดัส แม่น้ำ
Shyok และแม่น้ำซันสการ์
กระแสธารเหล่านี้เองที่หล่อเลี้ยงหุบเขา
ให้ชุ่มชื้นอุดมสมบูรณ์
เป็นโอเอซีสกลางทะเลทราย
ที่ชักนำผู้คนให้เข้ามาตั้งหลักแหล่งทำเกษตรกรรม
และเลี้ยงสัตว์ หุบเขาสำคัญอันเป็นที่ตั้งรกรากของชาวลาดัก ได้แก่ หุบเขานูบราซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของลาดัก หุบเขาซูรูทางด้านตะวันตก อันเป็นที่ตั้งของเมืองสำคัญคาร์กิล ซึ่งประชาชนส่วนใหญ่นับถือศาสนาอิสลาม หุบเขาซันสการ์อยู่ทางทิศใต้ ระหว่างเทือกเขาซันสการ์และเทือกเขาหิมาลัย และที่สำคัญที่สุดคือ หุบเขาอินดัสบริเวณใจกลางลาดัก ซึ่งอยู่ระหว่างเทือกเขาลาดักทางทิศเหนือ และเทือกเขาซันสการ์ทางทิศใต้ เป็นที่ตั้งของเมืองเลห์--เมืองหลวงของลาดัก อันเป็นจุดหมายปลายทางที่รถบัสของเรามุ่งสู่ ทางภูเขาไต่ระดับสูงขึ้นเรื่อย ๆ พาเรามาถึงจุดสูงสุดของเส้นทาง คือ ช่องเขาทักลาง ลา ที่ความสูง ๕,๓๒๘ เมตรจากระดับน้ำทะเล ที่ซึ่งลมกรรโชกแรง และหนาวเหน็บอยู่ชั่วนาตาปี แต่พอข้ามสันเขาปกคลุมหิมะมาได้ เราก็พบที่ราบกว้างใหญ่ มีสีเขียวของกอหญ้าเล็ก ๆ กระจายอยู่ทั่วไป โดยมีสายน้ำเล็ก ๆ ไหลหล่อเลี้ยง โดยไม่รู้ตัว สายน้ำสายเล็กที่ขนานกับถนนค่อย ๆ ขยายใหญ่ขึ้นกระทั่งกลายเป็นลำธารกว้างใสสะอาด สาดซัดผ่านกรวดหินท้องธารระเกะระกะ ที่ริมฝั่งมีแพะ แกะ วัว และม้า เดินและเล็มหญ้าอยู่เอื่อยเฉื่อย เทือกผาเปลือยเปล่าทอดตัวยาวเหยียด อวดผิวขรุขระหลากสีสัน ทั้งน้ำตาล เทา แดงสนิม กระทั่งสีม่วงเข้มแทบจะเปล่งประกายออกมา อีกด้านหนึ่ง รวงข้าวบาเลย์ก็กำลังพลิ้วล้อลมอยู่ในแปลงนา สิ่งที่บอกให้รู้ว่าเราเข้าสู่ดินแดนในร่มเงาพุทธศาสนา ก็คือสถูปเจดีย์โบราณ ซึ่งกระจายอยู่ทั่วผืนดิน และไหล่เขา มองดูเก่าแก่และกลมกลืนกับสภาพแวดล้อม ราวกับไม่ใช่สิ่งก่อสร้าง แต่ผุดขึ้นมาเองจากแผ่นดิน ภูมิทัศน์งามประหลาดบริเวณนี้ คือเขตหมู่บ้านซาโซม่า ชุมชนลาดักลำดับต้น ๆ บนเส้นทาง ชาวลาดักเริ่มปรากฏให้เห็น บางคนกำลังต้อนฝูงสัตว์ในทุ่งหญ้า บางคนนั่งเล่นอยู่ข้างทาง และบางคนเยี่ยมหน้าออกมาจากบ้านทรงกล่องสี่เหลี่ยมสีขาว ทั้งผู้ชายและผู้หญิงสวมชุดยาวสีเข้ม ดูเป็นกลุ่มชนเก่าแก่ และเรียบง่ายราวกับเดินออกมาจากอดีตกาล พวกเขาบางคนโบกมือให้เรา แล้วนักท่องเที่ยวในชุดสารพัดสีบนรถ ก็พากันโบกมือตอบ วัฒนธรรมจากโลกเก่าและใหม่ ได้ปะทะสังสรรค์กันอีกครั้งหนึ่งแล้ว |
||||||
 |
๒. จากซาโซม่า
รถวิ่งผ่านหมู่บ้านมิรู
อุปชิ คารู และทิ๊กเซ่
มาถึงเมืองเลห์ในตอนเย็น
ผมได้ที่พักในย่านฉางปา
แหล่งรวมเกสต์เฮาส์ราคาถูก
คล้ายกับย่านถนนข้าวสารของเมืองไทย |
||||||
 |
เพื่อหาคำตอบต่อปรากฏการณ์นี้
เราคงต้องย้อนกลับไปยังจุดเริ่มต้น
ของอาณาจักรลาดักโบราณ เนิ่นนานนับพันปีมาแล้ว ที่ชนเผ่าเร่ร่อนจากเอเชียกลาง หลายกลุ่มอพยพเข้ามาสู่ลาดัก ราว ๕๐๐ ปีก่อนคริสตกาล ลาดักคือถิ่นฐานของชนเผ่าอารยันสองกลุ่มใหญ่ คือชนเผ่ามอน ที่อพยพมาจากอินเดียตอนเหนือ และชนเผ่าดาร์ดจากกิลกิต (อยู่ทางภาคเหนือของประเทศปากีสถาน) ต่อมาชนเผ่ามองโกลอยด์ จากทิเบตอพยพมาสมทบ ชาวลาดักทุกวันนี้ จึงเป็นเชื้อสายซึ่งผสมกลมกลืนมาจากชนเผ่าทั้งสาม แม้เผ่ามองโกลอยด์จากทิเบต จะอพยพมาภายหลังในคริสต์ศตวรรษที่ ๙ แต่พวกเขาสามารถตั้งราชวงศ์ขึ้นครองอำนาจ สถาปนาลาดักเป็นรัฐอิสระได้ตั้งแต่ปี ค.ศ. ๙๕๐ เป็นต้นมา ภารกิจหลัก ๆ ของบรรดากษัตริย์ราชวงศ์แรกก็คือ พยายามสถาปนาพุทธศาสนาให้เติบใหญ่มั่นคงในลาดัก ก่อนปี ค.ศ. ๑๕๐๐ กษัตริย์องค์สุดท้ายของราชวงศ์แรก ถูกโค่นจากบัลลังก์โดยญาติห่าง ๆ ของพระองค์เอง ซึ่งต่อมาขึ้นครองอำนาจ ในนามปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์นัมกัล กษัตริย์องค์ต่อมาของราชวงศ์นี้ มีภารกิจหลักก็คือ ทำสงครามต่อต้านชนต่างเผ่าที่เข้ามารุกราน แผ่ขยายอาณาจักรของตน ตลอดจนทำนุบำรุงและจรรโลงพุทธศาสนา ให้เป็นปึกแผ่นมั่นคงในแผ่นดิน ป้อมปราการและวัดวาอารามที่สำคัญหลายแห่ง ในลาดักถูกสร้างขึ้นในยุคสมัยนี้ แต่ทุกสิ่งมีเกิดย่อมมีดับ ตามหลักพุทธศาสนาที่ชาวลาดักยึดถือ ปลายคริสต์ศตวรรษที่ ๑๘ ราชวงศ์นัมกัลเริ่มเสื่อมอำนาจ ปี ค.ศ. ๑๘๓๔ ราชวงศ์โดกรา (Dogra) ของชาวฮินดูยกกองทัพมารุกราน ลาดักจึงถูกผนวกเข้าเป็นส่วนหนึ่งของแคว้นกัศมีระ (แคว้นจัมมูแคชเมียร์) นับแต่นั้นมา กระทั่ง ค.ศ. ๑๙๔๗ เมื่ออินเดียได้รับอิสรภาพจากอังกฤษ มหาราชาแห่งแคว้นจัมมูแคชเมียร์ ตัดสินใจเข้าร่วมเป็นรัฐภาคีหนึ่งของอินเดีย ส่งผลให้ประเทศเพื่อนบ้านมุสลิม อย่างปากีสถานไม่พอใจอย่างรุนแรง และนำไปสู่สงครามระหว่างอินเดียและปากีสถาน หลังสงครามลาดักต้องสูญเสียดินแดนทางฝั่งตะวันตก คือบัลติสถาน (Baltistan) ให้แก่ปากีสถาน ตามมาด้วยกรณีจีนเข้ารุกรานทิเบตในปี ค.ศ. ๑๙๔๙ ผลพวงจากเหตุการณ์ครั้งนี้ ทำให้ลาดักต้องเสียดินแดนทางฝั่งตะวันออก คือ อักษัยชิน ให้จีนไปอีก และลาดักส่วนที่เหลือ ก็ได้กลายเป็นเขตยุทธศาสตร์ที่สำคัญยิ่ง ของอินเดียมากระทั่งทุกวันนี้ ลาดักในปัจจุบันมีพื้นที่ ๔๐,๐๐๐ ตารางไมล์ แบ่งการปกครองออกเป็นสองส่วน คืออำเภอคาร์กิล ซึ่งประชาชนส่วนใหญ่เป็นมุสลิม และเลห์ เมืองหลวงของลาดัก ซึ่งประชากรส่วนใหญ่นับถือพุทธศาสนา ผมเตร็ดเตร่อยู่ในเลห์ไม่กี่วันก็ตระหนักได้ว่า ในสภาพเมืองท่องเที่ยวอันเต็มไปด้วยร้านรวง และค่อนข้างพลุกพล่านสับสนเช่นนี้ คงยากจะสัมผัสวิถีชีวิตดั้งเดิม ของชาวลาดักได้แน่ ดังนั้นเอง บ่ายวันหนึ่งผมจึงมาอยู่ท่ามกลางผู้คนคลาคล่ำที่ท่ารถเมืองเลห์ เพื่อรอรถโดยสาร คันที่จะไปหมู่บ้านซัสปาลในเขตชนบท |
||||||
 |
๓.
อีกเกือบชั่วโมงจึงจะถึงเวลารถออกในตอนสี่โมงเย็น
แต่เบาะรถโดยสาร
ถูกคนวางของจับจองเกือบหมดแล้ว
หากช้ากว่านี้อีกนิดเดียวผมคงไม่ได้ที่นั่ง
ระยะทาง ๖๐
กิโลเมตรกว่าจะถึงหมู่บ้านซัสปาลไม่ใช่ใกล้
ๆ เสียด้วย |
||||||
 |
เช้าวันใหม่
ทันทีที่ตื่นนอนผมก็ได้ยินเสียงเพลงเดียวกับ
ที่ได้ยินเมื่อเย็นวาน
ดังเข้ามาถึงในห้องพักในโรงแรม "โล่-โล-โล้-โล เย่-เย-เล้-เล-เฮ" เพลงพื้นบ้านที่แว่วมากับสายลม กระตุ้นให้ผมลุกจากเตียงโดยเร็ว เพื่อรีบรุดไปดูกลุ่มชาวบ้านทำงานในท้องทุ่ง อากาศยามเช้าเยือกเย็น แม้ขณะนี้อยู่ในช่วงกลางเดือนกรกฎาคม อันเป็นช่วงฤดูร้อนของลาดัก หมู่บ้านซัสปาลมีภูมิประเทศงดงาม เต็มไปด้วยลำธารใสไหลผ่านดงไม้ร่มรื่น แอปปริคอตต้นใหญ่ออกลูกสีส้มเต็มต้นเรียงราย ฝูงนกพิราบโผบินขึ้น ตัดกับแนวทิวเขาสีน้ำตาลอมม่วงที่โอบล้อมทุ่งนา ผมเดินไปตามถนน มุ่งไปสู่ทิศทางของเสียงเพลง ตัดลงไปในแปลงนา มองเห็นครอบครัวหนึ่งอยู่กลางทุ่งแต่ไกล "จูเล" เราทักกันเป็นภาษาลาดัก คำนี้หมายถึงสวัสดี ใช้ในโอกาสพบ และจากลา อาม่าเล (แม่) โซนัม ยูรอน อยู่ในวัยกลางคน ไว้ผมเปียยาวสองเส้น ใบหน้าคล้ำเกรียมแดด เธอยิ้มอย่างใจดี ไม่ปฏิเสธเมื่อผมขอถ่ายรูป ทั้งยังเชื้อเชิญให้กินอาหาร ลูกสาววัยรุ่นของอาม่าเล ยกจานใส่ผลแอปปริคอตมาให้ชิม ผลของมันลักษณะกลม ๆ สีส้ม รสชาติหวานฉ่ำชุ่มคอ อาม่าเลกำลังเตรียมอาหารแบบลาดักให้เรา เธอเทไชย (ชา) ร้อน ๆ จากกาใส่ถ้วยกระเบื้องใบเล็ก เอาช้อนปาดเนยใส่ลงไป เด็ดก้านฟางใกล้ตัวแทนช้อนคนในถ้วยให้เนยละลาย เทเกลือจากกระปุกลงไป เปิดฝาอีกกระปุกหนึ่ง ใช้ช้อนตักผงซัมปาสีขาวละเอียด ซึ่งทำจากแป้งข้าวบาเลย์ลงผสม ผมยกถ้วยดื่ม รสชาติของมันเค็มปะแล่ม มันและข้นคล้ายอาหารเด็กอ่อน ทำให้อิ่มสบายท้อง สามีของอาม่าเลอยู่ในลานนวดข้าว สัตว์ที่ถูกผูกไว้ด้วยกันประกอบด้วยลูกวัวสี่ตัว ยักษีซึ่งเป็นลูกผสมระหว่างวัวพื้นเมือง และวัวออสเตรเลียสองตัว ลาตัวหนึ่ง และโซโมซึ่งเป็นลูกผสมระหว่างวัวบ้าน และจามรีอีกหนึ่งตัว พวกมันเดินวนย่ำฟางรอบหลักเป็นวงกลม สามีอาม่าเลเดินตาม มือหนึ่งถือตะกร้าสาน คอยรองรับมูลสัตว์ไม่ให้ร่วงสู่กองฟาง อีกมือหนึ่งถือไม้คอยตีเวลาสัตว์ไม่ยอมเดิน ปากก็ร้องเพลงไปด้วย เพลงที่ผมได้ยินเมื่อเช้ามาจากเขาผู้นี้เอง ยังมีชายอีกคนยืนอยู่ใกล้ ๆ กัน วัยและหน้าตาใกล้เคียงกับสามีอาม่าเล ผมเดาเอาว่าอาจเป็นสามีอีกคนของอาม่าเล เพราะตามประเพณีของชาวลาดักพุทธเช่นครอบครัวนี้ หญิงลาดักสามารถมีสามีพร้อมกันสอง หรือสามคน โดยมากมักแต่งกับพี่ชาย และน้องชายในครอบครัวเดียวกัน ก่อนมาที่หมู่บ้านซัสปาล ผมเคยไปเที่ยวบ้านหนึ่งในหมู่บ้านชูโชต นอกตัวเมืองเลห์ อาม่าเลของบ้านนี้แต่งงานกับชายสองคน ซึ่งเป็นพี่น้องกัน และมีลูกชาย-หญิงสามคน เรื่องเช่นนี้ออกจะแปลกในสายตาคนภายนอก โดยเฉพาะสถานะของลูก ๆ ที่ไม่รู้ว่าใครเป็นพ่อที่แท้จริงของตน แต่เท่าที่เห็น คนในครอบครัวก็ดูกลมเกลียวรักใคร่กันดี |
||||||
 |
ปัจจุบันประเพณีสตรีมีสามีหลายคนเหลือน้อยลงทุกทีแล้ว
เพราะชาวลาดักรุ่นใหม่ไม่ค่อยยอมรับ อาม่าเล โซนัม ยูรอน บอกผมว่าเย็นนี้ให้กลับมาอีกครั้ง เธอจะพาไปเที่ยวที่บ้าน ผมขอตัวเดินจากมา ตระเวนไปตามท้องทุ่ง พบอีกหลายครอบครัวกำลังขับสัตว์เดินนวดข้าว ขณะที่แปลงนาอีกหลายแปลง ยังไม่ถูกเก็บเกี่ยว กล่าวได้ว่านาข้าวคือชีวิตของชาวลาดักทั้งมวล ชาวลาดักปลูกข้าวบาเลย์ และข้าวสาลีเป็นอาหารหลัก ตลอดปีมีช่วงเวลาเพาะปลูกสั้น ๆ แค่สี่เดือน อีกแปดเดือนที่เหลือเป็นฤดูหนาวที่หิมะตกหนัก พืชพรรณไม่อาจงอกเงย ฤดูเพาะปลูกเริ่มต้นระหว่างเดือนกุมภาพันธ์ถึงมิถุนายน เพราะภูมิอากาศแต่ละท้องถิ่นเปลี่ยนแปลงไม่พร้อมกัน ชาวบ้านจะพากันไปปรึกษาโหราจารย์ ให้ดูฤกษ์ยามสำหรับเริ่มต้นเพาะปลูก จากนั้นจัดพิธีทำขวัญแม่พระธรณี และแม่พระคงคา ทำขวัญหนอนแมลงในแผ่นดิน ปลาในลำธาร ขอขมาลาโทษที่รบกวน ด้วยการเดินเหยียบย่ำ หรือฟันด้วยจอบเสียม สัตว์ที่เหมาะสมสำหรับเทียมแอกไถพรวนดิน ก็คือลูกผสมระหว่างจามรีและวัวบ้าน เพราะตัวใหญ่ แข็งแรง อดทน และไม่ดื้อ ถ้าเป็นตัวผู้เรียกว่าโซ (หรือ ดโซ) ตัวเมียเรียกว่าโซโม ในหนังสืออนาคตอันเก่าแก่ฯ บรรยายภาพการหว่านไถของชาวลาดักไว้ว่า "ดโซคู่นั้นถูกจับเทียมแอก มันเป็นสัตว์ที่เชื่องเชื่อทว่าสง่างาม มันไม่เคยรีบร้อนเลย มันลากไถไปอย่างสง่า โดยมีผู้หว่านเดินตามมาข้างหลัง หว่านโปรยเมล็ดข้าวพลางขับขานบทเพลง "เมื่อใดที่พิธีหว่านได้เสร็จลง ก็แทบจะไม่ต้องคอยดูแลข้าวเหล่านั้นเลย มีเพียงการทดน้ำเข้านาบ้าง ซึ่งบางครั้งก็ใช้ทอดเต๋าบอกระยะเวลา แต่ส่วนมากหน้าที่ทดน้ำเข้านา จะตกเป็นของเชอร์ปอน ซึ่งได้รับการแต่งตั้ง หรือได้รับเลือกจากคนในหมู่บ้านให้คอยดูแล เขาจะคอยดูแลการเปิดปิดคันส่งน้ำ ตามที่ได้รับมอบหมายมา แต่ละครอบครัวจะได้รับอนุญาตให้เปิดน้ำเข้านาตนเอง ภายในระยะเวลาที่กำหนดทุกสัปดาห์" ครั้นข้าวออกรวงจนถึงฤดูเก็บเกี่ยว ท้องทุ่งจะครึกครื้นขึ้นอีกครั้ง หนุ่มสาวและผู้เฒ่าเดินเรียงกันเป็นแถว ใช้เคียวเกี่ยวข้าวตัดจนถึงตอซังพลางร้องเพลงไปด้วย ตกเย็นก็ตั้งวงร้องรำทำเพลงและดื่มสุรา ข้าวที่เกี่ยวเสร็จแล้ว จะถูกมัดเป็นฟ่อน นำไปกองรวมกัน รอไว้นวดในลานนวดข้าว ดังที่เห็นอยู่ในขณะนี้ ผมหลบร้อนไปพักในโรงแรมพักใหญ่ บ่ายแก่ ๆ จึงออกมาเดินเล่นอีกครั้ง เย็นนั้นหลายครอบครัวยังอยู่ในลานนวดข้าว แถวสัตว์เดินวนไปพลางก้มลงกินเมล็ดข้าวไปพลาง โซและโซโมดูช่างตัวโตและสง่างาม เขาของมันงอนโค้ง ดวงตากลมโต แผงอกหนา ขนสะอาดทั่วตัว โดยเฉพาะขนหางซึ่งฟูเป็นพวง ฟางข้าวที่ถูกนวดจนเมล็ดข้าวหลุดร่วงแล้ว ถูกนำมารวมเป็นกองใหญ่ คนสองคนหันหน้าเข้าหากัน ใช้ไม้ง่ามโกยฟางขึ้นสู่อากาศด้วยลีลาอันกลมกลืน เข้าจังหวะกับเพลงที่พวกเขาผิวปาก เส้นฟางจะปลิวไปกับสายลม ส่วนเมล็ดข้าวจะตกร่วงสู่พื้น เสียงเพลงจากคนต้อนสัตว์นวดข้าว และเสียงผิวปากของคนโกยฟาง ดังอยู่ตรงโน้นตรงนี้ทั่วผืนนา ทั้งหนุ่มสาว ผู้เฒ่า และเด็ก ๆ ต่างก็มีหน้าที่การงานอยู่ในท้องทุ่ง ไม่มีใครถูกตัดออกจากวงจรความสัมพันธ์ ไม่มีใครที่ไร้คุณค่า แม้เป็นงานหนัก แต่ทุกคนกลับดูผ่อนคลาย และรื่นรมย์ ทำงานของตนไปเรื่อย ๆ อย่างเนิบช้าทว่าต่อเนื่อง ลื่นไหลไปตามจังหวะและเสียงเพลง |
||||||
 |
๔.
ผมกลับไปที่ลานนวดข้าวกลางทุ่ง
ของครอบครัวอาม่าเล โซนัม
ยูรอน อีกครั้ง
งานนวดข้าวได้เสร็จสิ้นลงแล้ว
พวกเขาแกะเชือกปลดสัตว์ออกจากหลัก
ลูกวัวรุ่น ๆ
สีดำตัวดื้อพุ่งทะยานออกมา
จนลูกสาวอาม่าเลหนีกระเจิง
อาม่าเลเข้าจับลูกวัวพาเดินกลับบ้าน
เธอบอกให้เราเดินตามไป |
||||||
 |
ทั้งอาหารแต่ละอย่าง
ยังปรุงขึ้นจากวัตถุดิบที่พวกเขาทำมาหาได้ด้วยตนเอง ผงซัมปาและแป้งข้าวบาเลย์ในห้องเก็บเสบียง ได้มาจากแปลงนาที่พวกเขาลงมือเพาะปลูก ชาวลาดักรีดนมวัวทุกวัน ส่วนหนึ่งสำหรับดื่ม ส่วนที่เหลือแบ่งไว้ทำเนย เนยแข็ง และเคิร์ด--นมเปรี้ยวข้นเป็นครีมคล้ายโยเกิร์ต รสชาติฝาดเฝื่อน ชั่วแว่บหนึ่งที่ผมรู้สึกอบอุ่นคุ้นเคยขึ้นอย่างประหลาด คิดเอาเองว่า อาจเพราะได้มาเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตพึ่งพาตนเอง ที่ทุกสิ่งทุกอย่างสามารถควบคุม- จัดการได้ และเห็นกระบวนการตั้งแต่ต้นจนจบ ผิดกับชีวิตสมัยใหม่ ซึ่งนานาสรรพสินค้า ที่เราซื้อหาถูกจัดส่งมาจากที่ไกล โดยใครก็ไม่รู้ พวกสัตว์เลี้ยง เช่น จามรี วัว แพะ แกะ ไม่เพียงให้นมเป็นอาหาร ให้แรงงาน แต่ยังให้ขนสัตว์ด้วย ชาวลาดักจะนำขนสัตว์มาซัก ปั่นเป็นเส้น ทอ ย้อม และตัดเย็บเป็นชุดเสื้อผ้าด้วยตนเอง ไม่เพียงเท่านั้น มูลของมันยังนำมาใช้เป็นเชื้อเพลิง ติดเตาไฟให้ความอบอุ่นในฤดูหนาว การใช้ประโยชน์จากทุกสิ่งอย่างคุ้มค่า ไม่ปล่อยให้สิ่งใดสูญเปล่า เป็นคำตอบว่า เหตุใดมนุษย์จึงสามารถผ่านชีวิต ในสถานที่แห้งแล้งกันดาร ภูมิอากาศรุนแรงโหดร้ายเช่นนี้ได้ ในบางฤดูหนาว อากาศในลาดักติดลบถึง ๔๐ องศาเซลเซียสทีเดียว ดังที่ เฮเลนา นอร์เบอร์ก-ฮ็อดซ์ ได้ข้อคิดจากประสบการณ์ของเธอว่า "ข้าพเจ้าได้เริ่มเรียนรู้ว่าชาวลาดัก สามารถดำรงชีวิตอยู่ในสภาพแวดล้อมอันโหดร้ายนี้ได้อย่างไร ข้าพเจ้ายังได้เรียนรู้อีก ถึงความหมายของคำว่า "ความมัธยัสถ์" ในโลกตะวันตกนั้น คำว่ามัธยัสถ์ ทำให้มองเห็นภาพคุณป้าแก่ ๆ นั่งเฝ้าตู้สมบัติบ้าซึ่งลั่นกุญแจแน่นหนา ทว่าความมัธยัสถ์ ซึ่งดำรงอยู่ในลาดัก กลับเป็นสิ่งที่แตกต่างไปอย่างสิ้นเชิง มันหมายถึงความอุดมสมบูรณ์ หมายถึงการใช้ทรัพยากรซึ่งมีอยู่จำกัด อย่างระมัดระวังและเห็นคุณค่า ซึ่งความมัธยัสถ์ในความหมายนี้ หาใช่ความตระหนี่ถี่เหนียวไม่ แต่เป็นความหมายของ "ผลาผล" คือการใช้ประโยชน์ให้ได้มากที่สุด จากทรัพยากรน้อยที่สุด "สิ่งที่เราถือว่าแหว่งวิ่นสิ้นสภาพจนไม่สามารถใช้งานได้แล้ว เหมาะแต่จะขว้างทิ้งไปนั้น แต่สำหรับชาวลาดักก็อาจหาวิธีใช้มันได้ ไม่มีสิ่งใดเลยที่จะถูกทิ้งไปให้สูญเปล่า อะไรก็ตามที่คนไม่อาจกินได้ ก็สามารถนำไปใช้เลี้ยงสัตว์ อะไรที่ไม่สามารถใช้เป็นเชื้อไฟได้ ก็อาจนำไปใส่ดินให้เป็นปุ๋ย "ชาวลาดักจะปะชุนเสื้อผ้าทอมือของตน จนหาที่ปะไม่ได้อีก เมื่ออากาศหนาวจัดในฤดูหนาว ทำให้ต้องสวมใส่เสื้อผ้าซ้อนกันสองสามชั้น เขาก็จะใส่ชุดใหม่ที่ดีที่สุดไว้ชั้นใน เพื่อถนอมไว้ในงานฉลอง หรือโอกาสพิเศษ เมื่อเสื้อผ้าเก่าขาดจนไม่อาจปะชุนได้อีกต่อไป เขาก็จะนำผ้านั้นไปโปะกับโคลน ใช้ซ่อมรูรั่วตามคันส่งน้ำเข้านา "ดินในคอกสัตว์จะถูกขุดขึ้นมาใช้เป็นปุ๋ยคอก เป็นปุ๋ยยูเรียซึ่งหาได้เองในท้องถิ่น มูลสัตว์จะถูกเก็บรวบรวมไว้ ไม่เพียงแต่ที่มีอยู่ในคอก และตามเล้า แต่จากทุ่งหญ้าเลี้ยงสัตว์ด้วย แม้แต่อุจจาระของคนก็มิได้สูญเปล่า แต่ละบ้านจะมีส้วมหลุมซึ่งทำเป็นห้องเล็ก ๆ มีรูอยู่บนพื้นเหนือหลุม ห้องนี้ปรกติจะสูงจากพื้นหนึ่งชั้นดิน และเถ้าในครัวจะถูกนำไปพรม เพื่อให้มันเกิดขบวนการย่อยสลายเร็วขึ้น เป็นปุ๋ยชั้นดี และช่วยดับกลิ่นด้วย ปุ๋ยเหล่านี้ จะถูกขนถ่ายออกไปใช้ในไร่นาปีละครั้ง" วิถีชีวิตเรียบง่ายสมถะ อิงแอบกับธรรมชาติ และสายสัมพันธ์อันแนบชิดของคนในชุมชนกสิกรรม หล่อหลอมให้คนลาดักอ่อนโยนเยือกเย็น และพึงพอใจในตนเอง อีกทั้งหลักคำสอนของพุทธศาสนา ก็มีอิทธิพลอย่างสูง ต่อทัศนคติการมองโลก และชีวิตของชาวลาดัก |
||||||
| |
๕.
มีประวัติว่าศาสนาพุทธเผยแผ่มาสู่ดินแดนลาดัก
ตั้งแต่ ๒๐๐ ปีก่อนคริสตกาล |
||||||
| |
ผู้จัดการโรงแรมชาวทิเบต
อธิบายเส้นทางเดินเท้า
จากซัสปาลไปหมู่บ้านอัลชิให้ฟัง
พร้อมให้กำลังใจว่าไปไม่ยาก ผมเดินไปจนสุดเขตหมู่บ้าน ข้ามสะพานข้ามแม่น้ำอินดัสที่ก้นหุบเขา หลังจากไต่ข้ามช่องเขาสูงชัน ก็พบที่ราบเวิ้งว้างมีแต่กรวดทรายสีน้ำตาล ทิวเขาซับซ้อนที่โอบรอบที่ราบแห่งนี้มีหลายลักษณะ ทั้งที่เป็นหน้าผาราบเรียบตัดตรง เทือกเขาขรุขระเต็มไปด้วยเหลี่ยมมุม เทือกเขาที่เต็มไปด้วยยอดแหลมคมทิ่มแทงท้องฟ้า ไปจนถึงเทือกเขาที่เนื้อหินขมวดเป็นปุ่มปม เหมือนมีมือยักษ์มาขยุ้มไว้ เมื่อไม่ได้รถโดยสารคุ้มตัว แต่ออกเดินด้วยกำลังขาของตนเช่นนี้ ทำให้ได้สัมผัสกับสภาพกลางแจ้งอย่างเต็มที่ และเข้าใจได้ชัดเจนขึ้นว่า ทำไมจึงมีคนเรียกดินแดนแห่งนี้ว่าโลกพระจันทร์ แต่ภูมิประเทศที่แปลกประหลาด หลอกหลอน และสายลมรุนแรง ที่ปะทะตัวจนเหน็บหนาวแม้อยู่กลางแดดจ้า ก็ทำให้รู้สึกแจ่มชัดยิ่งขึ้นในแต่ละย่างก้าวเดิน ก้าวต่อก้าวนำเราไปข้างหน้า กระทั่งมองเห็นจุดหมายในที่ไกลตา สถูปเจดีย์หรือชอร์เตนสีขาวกระจ่าง ลักษณะคล้ายตัวขุนหมากรุกขนาดใหญ่ เคียงข้างด้วยกองแผ่นศิลาสลักอักษรมนตรา เมื่อเดินต่อไปจะลอดใต้ซุ้มลำไม้ไผ่สูงชะลูดปักเคียงกัน ด้านบนขึงราวธงมนตราธวัชหลากสี โบกสะบัดอยู่ในสายลม ทุก ๆ ชุมชนลาดักจะมีชอร์เตนพร้อมแผ่นศิลาสลักมนต์ "โอม มณี ปัทเมหุม" สถิตอยู่บริเวณปากทางเข้าเป็นสัญลักษณ์ ตามธรรมเนียมผู้ผ่านทาง จะต้องทำความเคารพด้วยการเดินวน จากซ้ายไปขวารอบชอร์เตน ก่อนผ่านเข้าสู่ชุมชนนั้น ผมมาถึงหมู่บ้านอัลชิในที่สุด อัลชิกอมปาตั้งอยู่สุดถนนท้ายหมู่บ้าน บริเวณทางเข้ามีแผงขายของที่ระลึก จำพวกเครื่องประดับ งานฝีมือ หรือพระพุทธรูปแบบทิเบตอยู่เรียงราย เดินผ่านบ้านชาวบ้านสองสามหลังก็ถึงวัด สิ่งหนึ่งที่อัลชิกอมปาแตกต่างจากวัดอื่น ๆ ในลาดักก็คือ วัดแห่งนี้ตั้งอยู่บนที่ราบติดพื้นดิน แทนที่จะสร้างอยู่บนเนินเขา อัลชิกอมปาเป็นวัดเก่าแก่ สร้างขึ้นตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ ๑๑ ประกอบด้วยอารามห้าหลัง ได้แก่ อารามดูคัง (Du-Khang) อารามซุมเต็ก (Sumtsek) อารามลาคัง โซมา (Lhakhang Soma) อารามมัญชุศรี (Temple of Manjushri) และอารามลอตซาวา ลาคัง (Lotsava Lhakhang) แม้แต่ละอารามจะมีขนาดย่อม แต่ก็เต็มไปด้วยศิลปะอันวิจิตร ซึ่งรังสรรค์โดยช่างฝีมือจากทิเบตและแคชเมียร์ ความโดดเด่นของอารามดูคังอยู่ที่งานแกะสลัก อันละเอียดประณีตซึ่งปรากฏอยู่บนซุ้มประตู เสา และคานไม้บริเวณโถงทางเข้า ส่วนภายในอารามอันเป็นสถานที่ใช้ประกอบพิธีกรรม และสวดมนต์ของเหล่าลามะนั้น ค่อนข้างมืดทึม มีเพียงแสงสว่างเรือง ๆ จากตะเกียงน้ำมันและแสงจากช่องแสงบานเล็ก แต่ก็พอมองเห็นภาพจิตรกรรมฝาผนัง อันเก่าแก่ที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับพุทธศาสนา |
||||||
| |
อารามที่มีชื่อเสียงที่สุดของวัดนี้คืออารามซุมเต็ก
ภายในอารามซึ่งมีพื้นที่ไม่มาก
กลับปรากฏรูปปั้นขนาดมหึมา
ของพระอวโลกิเตศวร
พระศรีอาริยะเมไตรโพธิสัตว์
และพระมัญชุศรีโพธิสัตว์
ยืนตระหง่านแนบชิดผนังทั้งสามด้าน
ส่วนศีรษะสูงเลยเพดานที่เจาะเป็นช่องขึ้นไปสู่ชั้นที่
๒ ของอาคาร
ข่มให้ผู้เข้ามานมัสการ
รู้สึกว่าตนเองเหลือตัวเล็กนิดเดียว ส่วนอารามมัญชุศรี กลางห้องมีแท่นประดิษฐานพระมัญชุศรีโพธิสัตว์สี่องค์ หันหน้าออกสู่ทิศทั้งสี่ แต่ละองค์แสดงกิริยาอาการต่างกัน ทั้งเมตตาปราณี และดุร้ายเกรี้ยวกราด มีอสูรและสัตว์ประหลาดนานาชนิดพันตลอดร่าง แสงภายในห้องที่สลัว รางประกอบกับพระพุทธรูปปางพิสดาร ทำให้ในอารามเต็มไปด้วยบรรยากาศศักดิ์สิทธิ์ลึกลับ สะกดให้ผู้เข้าชมทั้งหลาย ต้องสำรวมกิริยาวาจาโดยไม่รู้ตัว ดังที่ผมเห็นกลุ่มนักท่องเที่ยวผมทอง เดินชมรอบอารามด้วยฝีเท้าแผ่วเบาระมัดระวัง และหันไปพูดกันด้วยเสียงกระซิบ หลังจากเที่ยวชมอัลชิกอมปา หลายวันให้หลัง ผมเดินทางจากหมู่บ้านซัสปาลไปสู่หมู่บ้านชูโชต เพราะเพื่อนชาวลาดักที่เพิ่งรู้จักกันชักชวนไว้ล่วงหน้า ให้มาชมงาน "บุดดา เบิร์ทเดย์" ที่กำลังจะมีขึ้นในหมู่บ้านของเขา เมื่ออยู่ในลาดัก ผมไม่แน่ใจว่าวันประสูติของพระพุทธเจ้า ตามความเชื่อของพุทธนิกายวัชรยาน จะหมายรวมถึงวันประสูติ ตรัสรู้ และปรินิพาน เช่นเดียวกับนิกายเถรวาทหรือไม่ กระทั่งกลับเมืองไทย ได้อ่านหนังสือ "โอม มณีปัทเม หุม" โดย ดร. ล็อบสัง รัมปา ผู้เขียนชาวทิเบต จึงเกิดความกระจ่าง ข้อมูลในหนังสือระบุว่า ตามปฏิทินแบบทิเบต วันแรกของเดือนที่ ๔ เป็นวันฉลองการโปรดสัตว์ของพระพุทธเจ้า วันที่ ๑๕ ของเดือนเดียวกันเป็นวันเสด็จสู่ปรินิพานของพระพุทธองค์ ส่วนวันประสูติของพระพุทธเจ้าคือวันที่ ๔ ของเดือนหก ซึ่งอยู่ราวเดือนกรกฎาคมตามปฏิทินสากล พิธีฉลองวันประสูติของพระพุทธเจ้า ในปีนี้ตรงกับวันที่ ๒๖ กรกฎาคม วันนั้นผมออกจากที่พักแต่เช้า เพื่อไปเข้าร่วมขบวนแห่ ในขบวนประกอบด้วยลามะหนุ่มสองรูปเป็นหัวขบวน ทำหน้าที่เป่าปี่และตีกลอง ตามด้วยลามะชั้นผู้ใหญ่รูปหนึ่ง โดยมีผู้อัญเชิญพระพุทธรูปองค์เล็ก กับผู้ถือกลดบังแดดตามมา ผู้ร่วมขบวนอื่น ๆ ล้วนเป็นผู้ชายทั้งสิ้น ผู้เฒ่า และคนหนุ่มสวมชุดกอชาตามประเพณี เด็ก ๆ แต่งตัวตามสบาย แต่ทุกคนล้วนสะพายคัมภีร์ศาสนา ลักษณะเป็นปกไม้แคบยาวสองแผ่นประกบไส้ในไว้ ผูกด้วยเชือกหรือผ้าแล้วสะพายเฉียงกับลำตัว ผมเดินร่วมขบวนแห่ยาวเหยียด ลัดเลาะตรอกซอกซอย ผ่านคูน้ำ ข้ามนาข้าวเขียวขจีที่ยังไม่ได้เก็บเกี่ยว เพราะภูมิอากาศที่นี่ต่างจากซัสปาล ขบวนเดินไปถึงที่ใดก็จะได้ยินเสียงปี่กลอง เสียงโห่ร้องว่า "กีกี โซโซ ลาเกียโล" ซึ่งแปลว่า "ขอชัยชนะจงมีแด่ทวยเทพ" ดังก้อง หมู่บ้านชูโชตประกอบด้วยครอบครัวชาวพุทธและมุสลิม ขบวนแห่จะหยุดลงที่บ้านชาวพุทธ เพื่อให้ลามะประกอบพิธีสวดมนต์ คนในบ้านรอต้อนรับ ค้อมตัวให้คนในขบวนเอาคัมภีร์แตะที่หัว จากนั้นก็ลำเลียงชา ขนมปัง บิสกิต มาเลี้ยงขบวนแห่ กว่าขบวนแห่แวะครบทุกจุด ก็ใช้เวลาเดินรอบหมู่บ้านร่วม ๔ ชั่วโมง แข้งขาผมเมื่อยล้าเต็มทีแล้ว เมื่อมาถึงบ้านใหญ่หลังสุดท้าย ซึ่งใช้เป็นที่จัดงานเลี้ยง ชาวบ้านที่ผมเห็นอยู่ตามรายทางพากันมารวมตัวอยู่ที่นี่ ทั้งหมดเดินขึ้นไปสู่ชั้น ๒ ผู้หญิงแยกเข้าไปอยู่ในห้องใหญ่ห้องหนึ่ง อาบีเลหรือคุณย่าคุณยาย เริ่มนับลูกประคำ ผมตามพวกผู้ชายเข้าไปอีกห้องหนึ่งซึ่งมีโต๊ะเตี้ยตั้งเรียงไว้รอบห้อง ทุกคนเข้านั่งประจำที่ เจ้าบ้านนำอาหาร กรูกรูไชย และ "ชาง" หรือเบียร์พื้นบ้านลาดัก มาเสิร์ฟ เมื่อดื่มกินกันได้ที่ พวกผู้ชายก็พากันร้อง และเต้นด้วยความรื่นเริง โดยมีพวกผู้หญิงจับกลุ่มเมียงมองตรงปากประตูห้อง ผมไม่ได้อยู่ร่วมกระทั่งงานเลี้ยงเลิก เพราะต้องรีบกลับบ้านเก็บข้าวของให้ทันขึ้นรถโดยสารเที่ยวสุดท้ายสู่เมืองเลห์ |
||||||
| |
๖.
กลับมาถึงเมืองเลห์
ผมนึกถึงวันแรก ๆ
ที่อยู่ที่นี่ |
||||||
| |
เฮเลนา
นอร์เบอร์ก-ฮ็อดซ์
พำนักในลาดักตั้งแต่ ค.ศ.
๑๙๗๕
จึงรู้เห็นถึงความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น
เป็นอย่างดี
ดังที่เธอกล่าวไว้ว่า "ในช่วงเวลาประมาณ ๑๖ ปีนับแต่การพัฒนาได้เข้ามาสู่ลาดัก ข้าพเจ้าได้เฝ้าดูช่องว่างระหว่างคนรวย กับคนจนเพิ่มทวียิ่งขึ้นทุกที ได้เห็นผู้หญิงสูญเสียความเชื่อมั่น และพลังอำนาจของตน ได้เห็นคนว่างงาน ได้เห็นภาวะเงินเฟ้อ และอาชญากรรมเพิ่มสูงขึ้น ข้าพเจ้าได้เห็นอัตราการเพิ่มของประชากรสูงขึ้นเป็นอันมาก ด้วยแรงบีบคั้นจากภาวะทางเศรษฐกิจ และจิตใจ ข้าพเจ้าได้เห็นการแตกสลายของครอบครัว และชุมชน ทั้งยังได้เห็นผู้คน เริ่มเหินห่างออกจากผืนแผ่นดิน ด้วยเหตุว่าการเลี้ยงชีพค่อย ๆ ถูกแทนที่ โดยการพึ่งพาระบบเศรษฐกิจจากภายนอก" เพื่อต่อต้านการเปลี่ยนแปลงในด้านลบ เธอได้ริเริ่มโครงการลาดัก (Ladakkh Project) ขึ้น เพื่อมุ่งให้ชาวลาดัก ตระหนักถึงคุณค่าของวัฒนธรรมตนเอง และสนับสนุนการพัฒนา ที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม นอกจากนี้ยังมีองค์กรท้องถิ่นอื่น ๆ ที่ทำงานรณรงค์ ด้วยจุดมุ่งหมายเดียวกัน ดังเช่น ขบวนการเพื่อการศึกษา และวัฒนธรรมแห่งลาดัก (SECMOL) อันเป็นขบวนการนักศึกษา ที่ก่อตัวขึ้นเมื่อ ค.ศ. ๑๙๘๘ องค์กรนี้เห็นว่ารากเหง้าของปัญหา อยู่ที่ระบบการศึกษาแผนใหม่ เป้าหมายการทำงานส่วนใหญ่ จึงอยู่ที่นักเรียนนักศึกษา และคนหนุ่มสาว ผู้ที่จะก้าวเป็นผู้ใหญ่ในอนาคต บ่ายวันหนึ่ง ผมดั้นด้นไปถึงสำนักงานเซคมอล กระทั่งได้พบและพูดคุยกับ โซนัม วังจุก ผู้อำนวยการองค์กรวัย ๓๕ ปี "นโยบายพัฒนาลาดัก ถูกกำหนดจากคนภายนอก" เขาเริ่ม "ทั้งจากรัฐบาลกลางที่นิวเดลี หรือรัฐบาลท้องถิ่นแคว้นจัมมูแคชเมียร์ ปัญหาก็คือ ใครก็ตามที่เข้ามาพัฒนาลาดัก ไม่ว่าทหาร หรือนักพัฒนา พวกเขาล้วนมาด้วยทัศนคติอันคับแคบ รู้จักแต่การพัฒนาแบบตะวันตกเท่านั้น "เมื่อเขาเห็นบ้านดินของลาดัก เขาบอกว่าโบราณ เมื่อเห็นส้วมหลุมของลาดัก เขาบอกว่าล้าหลัง แย่ ! บอกว่าบ้านต้องสร้างด้วยคอนกรีต เขานำส้วมชักโครกแบบตะวันตกมาให้เรา แล้วดูว่าเกิดอะไรขึ้น ในฤดูหนาวบ้านคอนกรีตหนาวมาก ขณะที่บ้านดินผนังหนาอบอุ่นกว่า ส้วมชักโครกทำให้เกิดมลภาวะกับแหล่งน้ำใต้ดินของลาดัก เมื่ออุณหภูมิติดลบ ๒๐ องศา ส้วมตะวันตกไม่สามารถชักโครกได้ สิ่งสกปรกก็หมักหมมทำลายสุขภาพ ขณะที่ส้วมหลุมแบบเก่า ใช้ได้ดีไม่มีปัญหามาหลายร้อยปีแล้ว "มันเป็นเรื่องของความแตกต่าง แต่ไม่ใช่ความล้าหลัง เพราะลาดักแตกต่างจากนิวเดลี แตกต่างจากศรีนาคาร์ (เมืองหลวงของแคว้นจัมมูแคชเมียร์) ระบบที่ทำงานได้ดีที่ศรีนาคาร์ อาจจะล้มเหลวที่ลาดัก และสิ่งที่เหมาะสมกับลาดัก ก็อาจไม่เหมาะกับที่อื่น ดังนั้นคุณควรจะเคารพสิ่งที่มีอยู่แต่ดั้งเดิมในท้องถิ่น แล้วพัฒนาจากรากฐานเดิมให้ดีขึ้น ไม่ใช่โยนของเก่าทิ้งไปหมด นำสิ่งใหม่ ๆ เข้ามา แล้วมันก็ใช้การไม่ได้ นี่คือตัวอย่างของทัศนคติที่คับแคบ "เช่นเดียวกับระบบการศึกษาแผนใหม่ ชาวลาดักมีภาษาพูดภาษาเขียนเป็นของตัวเอง แต่นักพัฒนาบอกว่าภาษาของเราล้าหลัง ในโรงเรียนจึงสอนวิชาต่าง ๆ โดยใช้ภาษาอูรดู ภาษาฮินดี หรือภาษาอังกฤษเป็นหลัก โดยครูที่มาจากเดลีหรือแคชเมียร์ ภาษาลาดักเป็นเพียงวิชาเลือก ใครจะเรียนก็ได้ ไม่เรียนก็ได้ ไม่มีปัญหา ทำให้เกิดปัญหากับเด็ก เพราะเขาไม่คุ้นเคยกับภาษาเหล่านี้ จึงได้แต่เรียนโดยอาศัยการท่องจำ แต่ไม่สามารถเข้าใจเนื้อหาของวิชาต่าง ๆ เช่นวิทยาศาสตร์ได้อย่างถ่องแท้ |
||||||
| |
"แล้วพวกครูก็เฝ้าบอกเด็ก
ๆ ว่าพวกเธอยากจน ล้าหลัง
เด็กจึงเติบโตขึ้นด้วยความคิดว่าตนเองไม่มีค่า
คิดว่าลาดักล้าหลัง
ภาษาลาดัก
เครื่องแต่งกายลาดัก
อาหารลาดัก ล้วนแต่ล้าหลัง
สิ่งเหล่านี้มีส่วนบ่อนทำลายวัฒนธรรมลาดักอย่างรุนแรง "งานของเราจึงเน้นที่ระบบการศึกษา เราพยายามสร้างระบบการศึกษาที่มีคุณค่า มีความหมายต่อเยาวชนลาดัก พยายามให้มีการสอนด้วยภาษาลาดัก มีบทเรียนประวัติศาสตร์ลาดัก แทนที่จะสอนเพียงเนื้อหา ที่เกี่ยวกับแคชเมียร์ หรือเดลีซึ่งไม่มีประโยชน์สำหรับที่นี่เลย" โซนัมเล่าว่า องค์กรของเขามีบทบาทในการเรียกร้อง เจรจาต่อรองกับรัฐบาล เพื่อปฏิรูประบบการศึกษาลาดัก ให้มีทิศทางที่ถูกต้องเหมาะสม ซึ่งรัฐบาลก็เริ่มเห็นความสำคัญ ปัจจุบันพวกเขากำลังริเริ่มทำหนังสือเรียนภาษาลาดัก ซึ่งยังไม่มีใครเคยทำมาก่อน ผมถามว่าลาดักจะเป็นอย่างไรในอนาคต ชาวลาดักจะสามารถรักษาประเพณีวัฒนธรรม ตลอดจนการแต่งกายแบบดั้งเดิม ไว้ได้หรือไม่ โซนัมตอบว่า "สำหรับผม สิ่งที่สำคัญกว่าอยู่ภายใน ชาวลาดักเป็นคนที่มีน้ำใจ เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ นึกถึงส่วนรวมมากกว่าตัวเอง ถ้าคุณเป็นคนอย่างนั้น แต่ไม่ได้แต่งชุดลาดัก ผมก็ไม่คิดว่าความเป็นลาดักลดลงไปเลย แต่ถ้าคุณเป็นคนขี้อิจฉา เห็นแก่ตัว แบ่งเขาแบ่งเรา คิดแต่จะแก่งแย่งแข่งขัน ต่อให้ใส่ชุดลาดักที่ดีที่สุด คุณก็ไม่ใช่ชาวลาดักอย่างแท้จริง "ผมเชื่อว่าลาดักจะเข้มแข็ง ถ้าระบบการศึกษาของเราดีขึ้น เพราะเด็ก ๆ จะเติบโตขึ้น และสามารถแยกแยะได้ว่า สิ่งไหนดีหรือไม่ดีต่อเขา ถ้าระบบการศึกษาเลว ประชาชนจะอ่อนแอ สิ่งต่าง ๆ ไม่ว่านักท่องเที่ยว โทรทัศน์ หรือสื่อต่าง ๆ สามารถสร้างผลกระทบที่ไม่ดีต่อเขาได้ทั้งนั้น ในความเป็นจริง ทุกวันนี้เราไม่สามารถหยุดยั้งนักท่องเที่ยว ทหาร หรือโทรทัศน์ ไม่ให้เข้ามาถึงลาดักได้ เราควรจะปรับปรุงระบบความคิด- การศึกษาของชุมชน แทนที่จะหยุดทุกสิ่งทุกอย่าง ที่มาจากโลกภายนอก" ............................................................... สองวันบนรถโดยสารขากลับจากเลห์สู่มะนาลี ผมยังคงตื่นตา กับภูมิประเทศรอบตัวดังเดิม แต่ก็ตระหนักดีว่า เทือกเขาหิมาลัยสูงตระหง่าน มิอาจขวางกั้นอิทธิพลจากโลกภายนอก ที่ไหลบ่าสู่ลาดักได้ต่อไป ในอนาคตลาดักจะเป็นอย่างไร จะยังสามารถดำรงตน เป็นชุมชนอันสงบงาม ผู้คนมีน้ำใจ และมีความสุขจากภายในไว้ได้ หรือจะเปลี่ยนเป็นสังคมบริโภคนิยมอย่างเต็มตัว หรือคลี่คลายไปในรูปแบบอื่น ๆ ทั้งนี้ก็คงขึ้นอยู่กับชาวลาดักรุ่นใหม่ ที่จะต้องเลือกดูให้ถ่องแท้ว่า สิ่งไหนมีคุณค่าต่อตนเองอย่างแท้จริง |
||||||
| |
เอกสารประกอบการเขียนเฮเลนา นอร์เบอร์ก-ฮ็อดซ์
เขียน, พจนา จันทรสันติ แปล,
อนาคตอันเก่าแก่ กรุงเทพฯ,
โครงการจัดพิมพ์คบไฟ, ๒๕๓๗ |