๑.

    กล่าวกันว่าสีเขียวของเฟินเป็นเสมือนตัวแทนความชอุ่มชุ่มชื้นของผืนป่า ในสวนหย่อมกลางเมือง ในสวนหน้าระเบียงแคบ ๆ ของคอนโดฯ หรือแม้ในม่านน้ำตกจำลองที่ชุ่มชื่นไปด้วยสายน้ำ และสีเขียวชื่นตาของไม้ประดับ จึงมักมีสีเขียวของเฟินปรากฏร่วมอยู่เสมอ สีเขียวหลากเฉด รวมทั้งรูปใบที่แตกต่างหลากหลายของเฟิน เป็นเสน่ห์ที่หาได้ยากในพันธุ์ไม้อื่น และทำให้คนส่วนใหญ่คุ้นตากับเฟิน ในฐานะไม้ประดับที่พบเห็นได้ทั่วไป
    แต่ถึงแม้เราจะคุ้นเคยกับเฟินกันดี ทว่ากลับมีน้อยคนนัก ที่จะรู้จักเฟินอย่างแท้จริง
    จะมีใครสักกี่คนที่รู้ว่า เฟินต้นเล็ก ๆ แลดูบอบบางที่เราอาจพบได้ตามริมกำแพงชื้น ๆ หลังบ้านนั้น เป็นเสมือนตัวแทนประวัติศาสตร์อันเก่าแก่ ยาวนานหลายร้อยล้านปี ก่อนหน้าการถือกำเนิดของไดโนเสาร์เสียอีก
    กว่า ๔๐๐ ล้านปีมาแล้วที่พืชบกพัฒนาตัวเองขึ้นจากน้ำ พวกมันมีปริมาณไม่มาก และมีลักษณะโครงสร้างง่าย ๆ ไม่ซับซ้อน อีก ๖๐ ล้านปีต่อมา เมื่อโลกเปลี่ยนจากยุคดีโวเนียน (Devonian) เข้าสู่ยุคคาร์บอนิเฟอรัส (Carboniferous) บรรยากาศของโลกยังคงถูกปกคลุมไปด้วยเมฆหมอกสลัวราง พื้นดินมีสภาพเป็นพรุ และปลักเลนเสียส่วนใหญ่ พืชโบราณต่าง ๆ อันได้แก่ คลับมอส (clubmoss) โบราณ หญ้าถอดปล้อง หรือต้นหางม้าโบราณ รวมทั้งบรรพบุรุษของเฟิน ต่างพากันยืดตัวแผ่กิ่งก้านผ่านชั้นเมฆหมอก สู่แสงอาทิตย์เบื้องบน ทำให้พวกมันมีขนาดใหญ่โตมหึมาสูงกว่าตึก ๑๐ ชั้นทีเดียว
    ป่าเฟินยักษ์ยังคงกระจายพันธุ์ ยึดครองอาณาบริเวณไปทั่วทุกหัวระแหง กระทั่งเข้าสู่ยุคเพอร์เมียน (Permian) ก็เกิดการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ เมื่อมีการเคลื่อนชนกันของเปลือกโลกอย่างต่อเนื่อง ยิ่งไปกว่านั้น สภาพภูมิอากาศทั่วโลกเริ่มเกิดความแปรปรวน ความแห้งแล้งทวีความรุนแรงขึ้นเรื่อย ๆ เมฆหมอกที่เคยมีอยู่ชั่วนาตาปีกลับจางหายไปสิ้น น้ำในบึงต่าง ๆ แห้งขอด แสงแดดอันร้อนแรง สาดส่องเผาไหม้เหล่าพืชยักษ์ในป่าโบราณ จนล้มตายเป็นจำนวนมาก บางกลุ่มที่ปรับตัวได้ก็ลดขนาดตัวเองลง และพัฒนาตัวไปเป็นเฟินที่แท้จริง ที่มีลักษณะเด่น คือมีใบอ่อนม้วนงอคล้ายลานนาฬิกา (circinated frond) ได้แก่ วงศ์บัวแฉก (Dipteridaceae) วงศ์โชน (Gleicheniaceae) วงศ์ออสมันดา (Osmundaceae) วงศ์ลิเภา (Schizaeaceae) และวงศ์กีบแรด (Marattiaceae) เป็นต้น

๒.

    นับเป็นโชคดีของผมที่ได้มีโอกาสติดตาม ผู้เชี่ยวชาญเฟินเมืองไทยซึ่งได้แก่ อาจารย์ทวีศักดิ์ บุญเกิด และอาจารย์หม่อมหลวงจารุพันธ์ ทองแถม ออกสำรวจพรรณไม้ทั่วป่าเมืองไทย ทำให้ได้พบเห็นกลยุทธ์อันน่าทึ่ง ในการปรับตัวเพื่อความอยู่รอดของพืช และสัตว์ป่ามากมายหลายชนิด ทั้งยังได้พบว่าทุกชีวิตในผืนป่านั้น ล้วนมีความเกี่ยวข้องสัมพันธ์ และเป็นเหตุเป็นผลซึ่งกันและกันทั้งสิ้น
    ครั้งหนึ่งในป่าใต้ หลังจากที่เดินตัดขึ้นเนินเขาเตี้ย ๆ เราก็ได้พบกับเฟินข้าหลวงหลังลาย เกาะอยู่บนคบไม้สูง (ลายที่หลังหรือใต้ใบของเฟินข้าหลวง ก็คือกลุ่มอับสปอร์นั่นเอง) การแขวนตัวอยู่กลางอากาศเช่นนี้ แม้จะได้เปรียบพืชเบื้องล่าง ตรงที่ไม่ต้องแก่งแย่งพื้นที่กับพืชอื่น ๆ นัก ทั้งยังได้รับแสงอย่างเต็มที่ตามความต้องการ แต่สิ่งที่ต้องสูญเสียไปก็นับว่าใหญ่หลวงเอาการ เพราะบนอากาศเช่นนี้ ไม่มีแหล่งน้ำ และธาตุอาหารอันเป็นปัจจัยหลักในการดำรงชีพของพืช เมื่อเป็นเช่นนี้แล้ว ชีวิตบนยอดไม้จะดำเนินไปอย่างไร ?
    ผมพบคำตอบหลังจากพยายามปีนต้นไม้อย่างทุลักทุเล จนสามารถเห็นเฟินข้าหลวงได้ในระยะใกล้ ข้าหลวงหลังลายหรือที่ฝรั่งเรียกกันว่า เฟินรังนก (Bird's nest fern) นั้น มีวิธีแก้ปัญหาดังกล่าวได้อย่างแยบยล ใบของมันเรียงเวียนเป็นวงกลม ดั่งรังนกยักษ์ ที่มีเส้นผ่าศูนย์กลางกว่า ๒ เมตร ตะกร้าธรรมชาติขนาดใหญ่นี้ จะคอยดักเอาเศษใบไม้กิ่งไม้ต่าง ๆ ที่หมดอายุ และร่วงหล่นลงมาจากกิ่งไม้ที่อยู่ถัดขึ้นไป เพียงเท่านี้มันก็ได้ปุ๋ยไว้ใช้เองแล้ว หลังจากนั้นใบไม้ที่เน่าเปื่อยผุพังในตะกร้า จะถูกฝอยรากเข้าหุ้มห่อ ทำให้มันมีสภาพคล้ายฟองน้ำ และสามารถอุ้มน้ำไว้ได้จำนวนมาก ในยามที่มีฝนตกลงมา คราวนี้เจ้าเฟินข้าหลวง ก็มีแทงก์น้ำส่วนตัว เอาไว้ใช้เองในยามขาดแคลนแล้ว
    ข้าหลวงหลังลายเป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งในบรรดาเฟินกว่า ๖๗๐ ชนิดของไทย ซึ่งหากเราจะทำการจัดกลุ่มของเฟินอย่างง่าย ๆ โดยพิจารณาจากลักษณะที่อยู่อาศัย ก็อาจแยกเฟินออกได้เป็นสามกลุ่ม

๓.

    หลังจากผมกลับจากป่าใต้ได้ไม่นาน ก็ตรงดิ่งขึ้นเหนือ จุดหมายอยู่ที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าแห่งหนึ่ง ในจังหวัดเชียงใหม่ บนเทือกดอยที่สูงเป็นอันดับ ๓ ของประเทศ นามว่า "ดอยเชียงดาว" แท่งหินปูนยักษ์ระดับสูงเช่นนี้ มักเกิดการกัดกร่อนชะล้างพังทลายอย่างรุนแรง จนต้นไม้ขนาดใหญ่ไม่สามารถขึ้นอยู่ได้ ตามสันและยอดดอย จึงมีสภาพไม่ต่างอะไรกับ "ทุ่งหินปูน" ที่มีแท่งหินปูนโผล่ระเกะระกะ และที่นี่เองที่มีพันธุ์ไม้พิเศษหลายชนิดขึ้นอยู่ร่วมกัน เป็นสังคมพืชพิเศษที่เราเรียกว่า "สังคมพืชกึ่งอัลไพน์" (Subalpine vegetation) มันเป็นสังคมพืชเขตอบอุ่น ที่ประกอบไปด้วยไม้ล้มลุก และไม้พุ่มขนาดเล็กเป็นส่วนใหญ่
    สภาพทางธรณีวิทยาของเขาหินปูนนั้น ประกอบไปด้วยหลืบร่องมากมาย ทำให้ไม่สามารถกักเก็บน้ำไว้ได้ ตามสันและยอดดอยเชียงดาว จึงไม่มีแหล่งน้ำ การที่เหล่าพืชพรรณต่าง ๆ จะได้รับน้ำนั้น จำต้องอาศัยการพัดผ่านของเมฆหมอก หรือน้ำฝนที่ตกในฤดูฝนเท่านั้น ส่วนในฤดูกาลอื่น ๆ ก็มักมีการเปลี่ยนแปลงของสภาพอากาศอย่างรุนแรงอยู่เสมอ เป็นต้นว่าในฤดูหนาวมีอากาศหนาวจัด จนบ่อยครั้งเกิดน้ำค้างแข็ง ส่วนฤดูร้อน ความแห้งแล้งอย่างแสนสาหัสก็จะเข้ามาแทนที่ แต่ถึงแม้ว่าความแปรปรวนของอากาศจะรุนแรงเพียงใด เราก็ยังพบว่ามี "เฟิน" หลายต่อหลายชนิดขึ้นอยู่
    ผมเคยมาเยือนที่นี่ในฤดูฝน และพบว่าเฟินส่วนใหญ่บนยอดดอย ต่างผลิใบงอกงามอยู่ตามโขดหินเปล่าเปลือย คราวนี้ผมจึงกลับมาในหน้าร้อนบ้าง เพื่อที่จะดูว่าพวกมันจะมีวิธีแก้ปัญหาอย่างไร เพื่อให้มีชีวิตรอดผ่านพ้นช่วงเวลา แห่งความแห้งแล้งนี้ไปได้
    ผมสอดส่ายสายตาไปตามซอกหินที่เวลานี้ทุกสิ่งทุกอย่างดูแห้งเป็นสีน้ำตาลไปหมด ไม่นานนักผมก็พบกับ เฟินนาคราชใบละเอียด (Araiostegia psudosystopteris) ซึ่งต่อสู้ความแห้งแล้ง โดยการสลัดใบทิ้งทั้งหมด เหลือไว้แต่เหง้าที่มีเกล็ด (Scale) ปกคลุมป้องกันการสูญเสียน้ำอีกขั้นหนึ่ง วิธีนี้ค่อนข้างธรรมดา เพราะเป็นวิธีที่เฟินหลายชนิดนิยมใช้กัน ผมยังคงสำรวจต่อไปโดยไต่ระดับสูงขึ้นไปอีก ไม่นานนักบนโขดหินร้อนก้อนหนึ่ง ผมก็พบกับ ดอกหิน (Selaginella tamariscina) พืชไร้ดอกพวกเดียวกับพ่อค้าตีเมีย ซึ่งเป็นญาติของเฟินอีกทีหนึ่ง โดยปรกติแล้วพืชจำพวกเดียวกับมัน มักจะชอบความชุ่มชื้นอย่างสม่ำเสมอ มีอยู่เพียงไม่กี่ชนิดเท่านั้นที่ทนแล้งได้ดี

๔.

    ประโยชน์ของเฟินในแง่ที่เป็นไม้ประดับนั้น เป็นที่ยอมรับกันอยู่ทั่วไป หากแท้จริงแล้วเฟินยังมีประโยชน์ในด้านอื่น ๆ อีกหลายประการ
    เฟินเป็นพืชกลุ่มหนึ่งที่ถูกนำมาใช้ประโยชน์ทางสมุนไพรอย่างแพร่หลาย ในตำราสมุนไพรมักมีชื่อเฟินชนิดต่าง ๆ ปรากฏอยู่เสมอ ไม่ว่าจะเป็น ผักแว่น (Marsilia crenata) ที่เป็นสมุนไพรใช้แก้อาการเจ็บคอ กระแตไต่หิน (Drynaria bonii) แก้อาการหอบหืด ยายเภา (Lygodium flexuosum) แก้เจ็บคอ, ขับปัสสาวะ ขนที่ปกคลุมยอดอ่อนของว่านลูกไก่ทอง (Cibotium barometz) ใช้ปิดแผลสดเพื่อห้ามเลือด ว่านกีบแรด (Angiopteris evecta) และชายผ้าสีดา (Platycerium coronarium) ใช้บรรเทาปวด-ลดไข้ เฟินตีนนกยูง (Helminthostachys zeylanica) ใช้ถ่ายพยาธิ นอกจากนี้ชาวกะเหรี่ยงแถบดอยอินทนนท์ ยังใช้กูดต้นก้านหนาม (Cyathea spinulosa) ต้มน้ำอาบแทนการอยู่ไฟหลังคลอดบุตร ฯลฯ
    นอกจากนี้เรายังใช้เฟินทำประโยชน์ด้านอื่น ๆ ได้อีก เช่น ใช้รากของออสมันดา (Osmunda spp.) และเฟินสกุลกูดต้น (Cyathea spp.) เป็นวัสดุปลูกกล้วยไม้ ประโยชน์ในข้อนี้ทำให้ออสมันดา และกูดต้นในป่าเขตร้อนหลายแห่ง ถูกตัดโค่นลง เพื่อเป็นสินค้าส่งออกจนแทบสูญพันธุ์
    ทางภาคใต้ของไทยเรา ก็มีการใช้ประโยชน์จากย่านลิเภา (Lygodium spp.) โดยใช้เปลือกของก้านใบ มาทำเป็นเครื่องจักสานที่มีความงดงาม ปัจจุบันเครื่องจักสานจากย่านลิเภา เป็นสินค้าส่งออกที่มีราคาแพง และเป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลายในต่างประเทศ
    ในเรื่องของการเกษตรนั้น แหนแดง (Azolla pinnata) ซึ่งเป็นเฟินน้ำขนาดเล็ก ยังนำไปใช้ทำปุ๋ยพืชสดได้ แหนแดงอาศัยอยู่ร่วมกับสาหร่ายสีเขียวแกมน้ำเงิน ทำให้มันมีความสามารถในการตรึงไนโตรเจนได้เป็นอย่างดี ไม่แพ้พืชตระกูลถั่ว นักวิชาการเกษตรจึงแนะนำว่า เมื่อชาวนาปลูกข้าวแล้ว ก็ควรจะปล่อยแหนแดงเข้าไปในนาด้วย เพราะแหนแดงจะช่วยตรึงธาตุไนโตรเจนที่เหลือใช้ จากข้าวแทนที่จะปล่อยให้สลายไปโดยเปล่าประโยชน์ และหลังจากเก็บเกี่ยวข้าวแล้ว ก็ให้ไถกลบตอซังข้าวรวมทั้งแหนแดงเสีย เป็นการคืนแร่ธาตุอาหารต่าง ๆ โดยเฉพาะไนโตรเจน ที่แหนแดงเก็บไว้กลับคืนสู่ดิน

เกี่ยวกับผู้เขียน

    ปิยเกษตร สุขสถาน เป็นผู้สนใจศึกษาคลุกคลีอยู่กับพืชกลุ่มเฟินมากว่าแปดปี เขาจบการศึกษาปริญญาตรีและโทจากภาควิชาพืชสวน คณะเกษตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ โดยทำการวิจัยเฟินบริเวณดอยเชียงดาว จ. เชียงใหม่ ปัจจุบันเป็นนักวิชาการประจำหอพรรณไม้ สวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ จ. เชียงใหม่ และกำลังศึกษาต่อในระดับปริญญาเอกในสาขาพฤกษศาสตร์ ณ ประเทศเดนมาร์ก

ขอขอบคุณ

รศ. หม่อมหลวง จารุพันธ์ ทองแถม, รศ.ดร. ทวีศักดิ์ บุญเกิด, อาจารย์สุมน มาสุทน, คุณสมควร สุขเอี่ยม, ดร. ปิยะ เฉลิมกลิ่น, สวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ อ. แม่ริม จ. เชียงใหม่, หัวหน้าสว่าง สีตะวัน และเจ้าหน้าที่ประจำสถานีพัฒนาและส่งเสริมการอนุรักษ์สัตว์ป่าพิษณุโลก, คุณจรรยา จำนงค์ไทย ฝ่ายโบราณชีววิทยา กองธรณีวิทยา กรมทรัพยากรธรณี, คุณป๋อง, คุณธีร์, คุณเต่า, คุณโมทย์ และเพื่อน ๆ ที่ร่วมเดินป่าทุกท่าน

อย่างไรคือ เฟิน

    เราจะแยกเฟินออกจากพืชอื่น ๆ ได้อย่างไร ?
    หลักง่าย ๆ ประการแรกที่ใช้สังเกตก็คือ ยอดอ่อน เฟินส่วนใหญ่จะมียอดอ่อนที่ม้วนงอ ซึ่งเราเรียกว่า Crozier หรือ Fiddlehead ที่ต้องใช้คำว่าส่วนใหญ่ก็เพราะ เฟินบางชนิดมียอดอ่อนที่ไม่ม้วนงอ หรือม้วนงอไม่ชัดเจน เช่น เฟินในวงศ์ตีนมือนกเขา (Ophioglossaceae) ขณะเดียวกันพืชอื่น ๆ ที่ไม่ใช่เฟินก็อาจมียอดอ่อนม้วนงอได้เช่นกัน อาทิพืชจำพวกหยาดน้ำค้าง (Droceraceae) บางชนิดซึ่งเป็นพืชกินแมลง ดังนั้นเพื่อความแน่นอน เราจึงต้องพิจารณาลักษณะหลาย ๆ อย่างประกอบกันไป
    ดอกก็เป็นข้อสังเกตหนึ่งที่สำคัญ เพราะเฟินทุกชนิดเป็นพืชไร้ดอก พืชใดก็ตามที่มีดอกแม้ว่ามันจะมีใบที่คล้ายเฟินเพียงไร มันก็ไม่ใช่เฟิน อย่างไรก็ตาม การสังเกตว่าพืชชนิดใดเป็นเฟินหรือไม่ โดยดูจากดอก ก็มีข้อพึงระวัง เนื่องจากพืชหลายชนิดแม้จะเป็นพืชดอก แต่หากในช่วงเวลาที่เราสังเกต ไม่ใช่ช่วงเวลาที่เหมาะสมต่อการออกดอก มันก็จะไม่มีดอกปรากฏให้เห็น และอาจทำให้เราสับสน หรือเข้าใจผิดว่า มันเป็นพืชไร้ดอกได้
    ในเมื่อเฟินไม่มีดอก สิ่งที่ตามมาก็คือมันจะไม่สามารถสร้างเมล็ดได้ ถ้าเช่นนั้นเฟินขยายพันธุ์ได้อย่างไร ?
    ธรรมชาติได้สรรค์สร้างให้เฟินมีสิ่งพิเศษที่เรียกว่า สปอร์ (spore) เพื่อใช้ในการขยายพันธุ์ เจ้าสปอร์ที่ว่านี่มีขนาดเล็กมาก จนแทบจะมองไม่เห็นด้วยตาเปล่า พวกมันจะเกิดรวมกันอยู่ในถุงขนาดเล็ก ที่เราเรียกว่า อับสปอร์ (sporangium) ซึ่งมีขนาดไม่แตกต่างไปจากฝุ่นผงสักเท่าไร อับสปอร์นี้จะอยู่รวมกันเป็นกลุ่ม ๆ บริเวณใต้ใบเรียกว่า กลุ่มอับสปอร์ (sorus) โดยการรวมกลุ่มของมันอาจมีรูปร่างต่าง ๆ กันไป เช่น รูปกลม รูปรี เป็นเส้นยาว ฯลฯ ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับชนิด และประเภทของเฟิน กลุ่มอับสปอร์นี้เอง ที่เราสามารถเห็นได้ชัดด้วยตาเปล่า เมื่อพลิกดูด้านใต้ของใบเฟิน และเป็นจุดสังเกตอีกประการหนึ่งของเฟิน แต่ในบางครั้ง เราอาจจะไม่เห็นกลุ่มอับสปอร์ที่ว่า หากเฟินดังกล่าวยังโตไม่เต็มที่ หรืออยู่ในฤดูกาลที่ไม่เหมาะสม
    ใบของเฟินทุก ๆ ใบไม่จำเป็นจะต้องมีกลุ่มอับสปอร์อยู่เสมอไป การมีหรือไม่มีสปอร์นี้จะถูกกำหนดขึ้นตั้งแต่ใบยังม้วนงออยู่ หากใบคลี่ออกมาแล้วไม่มีกลุ่มอับสปอร์ ใบดังกล่าว ก็จะไม่สามารถสร้างสปอร์ได้อีกในภายหลัง เราจึงจำแนกใบของเฟิน ตามการสร้างสปอร์ออกได้เป็น สองแบบ คือ ใบไม่สร้างสปอร์ (sterile frond) และใบสร้างสปอร์ (fetile frond) ซึ่งในเฟินบางชนิดนั้น ใบทั้งสองแบบอาจมีรูปร่างที่แตกต่างกันโดยสิ้นเชิง แม้ว่ามันจะอยู่บนต้นเดียวกันก็ตาม
    ในบางครั้งการใช้คำว่าเฟิน ยังอนุโลม ให้หมายรวมไปถึงญาติสนิทของเฟิน อันได้แก่ หวายทะนอย (Psilotaceae) ช้องนางคลี่ (Lycopodiaceae) พ่อค้าตีเมีย (Selaginellaceae) กระเทียมนา (Isoetaceae) และหญ้าถอดปล้อง (Equisetaceae) ด้วย กลุ่มพืชเหล่านี้ไม่ใช่เฟินที่แท้จริง แต่เป็นเพียงญาติ ๆ ที่โบราณกว่าเท่านั้น เนื่องจากพวกมันยังมีพัฒนาการในส่วนต่าง ๆ ไม่เท่าเทียมกับเฟิน อย่างไรก็ตามพวกมันมักถูกนำมากล่าวถึง ในหนังสือร่วมกันกับเฟินอยู่เสมอ ๆ โดยใช้คำว่า Ferns and Fern Allies นั่นเอง

โครงสร้างของเฟิน

เหง้า (Rhizome) เหง้าหรือลำต้นของเฟิน มีอยู่หลายแบบแตกต่างไปตามชนิด และกลุ่มของเฟิน ซึ่งพอจะจำแนกได้เป็นกลุ่ม ๆ ดังนี้     - เหง้าตั้งตรง (Erect) เฟินที่มีเหง้าชนิดนี้มักจะออกใบเรียงเวียนรอบเหง้า ได้แก่ เฟินข้าหลวงหลังลาย (Asplenium nidus) เฟินหางไก่ (Pteris spp.) เป็นต้น หากมีลำต้นขนาดใหญ่ ตั้งตรงขึ้นคล้ายต้นปรงหรือปาล์ม เรามักเรียกลำต้นแบบนี้ว่า trunk ซึ่งพบได้ในเฟินจำพวกกูดต้นหรือมหาสดำ (Cyathea spp.)     - เหง้าทอดเลื้อย (Creeping) เหง้าลักษณะนี้จะทอดเลื้อยไปตามเปลือกไม้ ผิวดิน หรือใต้ดินในบางครั้ง โดยจะงอกรากทางด้านครึ่งล่างของเหง้า และออกใบทางด้านครึ่งบนของเหง้า เฟินในกลุ่มนี้ ได้แก่ เฟินนาคราช (Davallia spp.) บัวแฉก (Dipteris spp.) กระแตไต่ไม้ (Drynaria spp.) เป็นต้น

ใบ (Fronds) ใบเฟินเมื่อม้วนงออยู่มักถูกปกคลุมไปด้วยขน (hair) หรือเกล็ด (scale) เมื่อคลี่ออกมาแล้วมีส่วนประกอบดังนี้

ใบเฟินอาจมีรูปร่างแตกต่างกันหลายแบบ เช่น
ใบเดี่ยว	ใบประกอบแบบขนนก ๑ ชั้น
ใบประกอบแบบขนนก ๒ ชั้น	ใบประกอบแบบขนนก ๓ ชั้น

สปอร์ (Spore) เฟินใช้สปอร์ในการขยายพันธุ์ สปอร์นี้จะบรรจุอยู่ในอับสปอร์ (sporangium) ซึ่งรวมกันเป็นกลุ่มเรียกว่า กลุ่มอับสปอร์ (sorus) ในเฟินบางชนิดจะมีเยื่อบาง ๆ คลุมกลุ่มอับสปอร์นี้อีกชั้นหนึ่งเพื่อป้องกันอันตราย เราเรียกเยื่อนี้ว่า เยื่อคลุมกลุ่มอับสปอร์ (indusium) ส่วนตัวสปอร์เองเราแบ่งเป็นกลุ่มใหญ่ ๆ ตามรูปร่างได้สองกลุ่ม คือ กลุ่มที่มีรูปร่างคล้ายเมล็ดถั่วซึ่งมีสองซีกเหมือนกัน (Bilateral) และกลุ่มที่มีรูปร่างคล้ายสามเหลี่ยมพีระมิด (Tetrahedral)

วัฏจักรชีวิตของเฟิน

    เฟินมีวัฏจักรชีวิตแบบสลับ (alternation of generation) ประกอบด้วยระยะที่เป็น heploid plant มีโครโมโซมหนึ่งชุด (n) เรียก sexual generation (gametophyte) สลับกับระยะที่เป็น diploid plant มีโครโมโซมสองชุด (2n) เรียก non-sexual generation (sporophyte)
    เมื่อต้นสปอโรไฟต์ (ต้นเฟินที่เราเห็นทั่วไป) เจริญเติบโตเต็มที่ จะสร้างสปอร์เพื่อใช้ในการสืบพันธุ์ สปอร์ดังกล่าวบรรจุอยู่ในอับสปอร์ (sporangium) และรวมกลุ่มอยู่ใต้ใบ เมื่อสปอร์แก่ อับสปอร์จะแตกออก ปล่อยสปอร์หลุดร่วงปลิวไปตามลมหรือน้ำ หากไปตกในที่ที่เหมาะสม สปอร์จะงอกเป็นเส้นสาย (filament) แล้วแบ่งเซลล์พัฒนาจนเป็นแผ่นบาง ๆ เรียกว่า โปรแทลลัส (prothallus) ต่อมาโปรแทลลัสนี้จะสร้างอวัยวะสืบพันธุ์เพศเมีย (archegonium) ซึ่งมีเซลล์สืบพันธุ์เพศเมียคือไข่ (egg) อยู่ภายใน และอวัยวะสืบพันธุ์เพศผู้ (antheridium) ซึ่งภายในมีเซลล์สืบพันธุ์เพศผู้คือสเปิร์ม (sperm)
    เมื่อมีความชื้นเหมาะสม สเปิร์มจะถูกปล่อยให้ว่ายน้ำไปผสมกับไข่ ได้เซลล์ที่มีโครโมโซม สองชุด (2n) เรียกว่า ไซโกต (zygote) จากนั้นมันจะเริ่มพัฒนาตัวเป็นต้นอ่อน (embryo) โดยการสร้างใบจริงให้เห็น กระทั่งโตเป็นต้นสปอโรไฟต์ในที่สุด
    จะเห็นได้ว่า ช่วงตั้งแต่สปอร์เริ่มงอกจนถึงระยะต้นอ่อนนั้น เฟินมีความอ่อนแอและเปราะบางมากต่อการเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดล้อม สิ่งที่มันขาดไม่ได้ในช่วงเวลาดังกล่าวคือน้ำและความชื้น

เฟินกินได้

    ดังที่รู้กันว่าคนไทยนั้น "เรื่องกินเรื่องใหญ่" บรรพบุรุษของเราได้สืบเสาะหาของกินตามป่าตามดอย มาตั้งแต่โบร่ำโบราณจนรู้ว่ามีอะไรที่กินได้บ้างไม่ได้บ้าง เราจึงรู้จักเฟินกินได้หลากหลายชนิดพันธุ์
    ในบรรดาเฟินกินได้ที่ได้รับความนิยมมากที่สุด เห็นจะได้แก่ "กูดห้วย" หรือ "กูดกิน" (Diplazium esculentum) ที่ทำอาหารได้สารพัด ตั้งแต่เป็นผักลวกจิ้มน้ำพริก ผัดน้ำมันหอย ชุบไข่ หรือเป็นส่วนผสมในแกงต่าง ๆ โดยเฉพาะแกงกะทิ เฟินอีกชนิดหนึ่งที่มีผู้นิยมบริโภคพอควร คือ ลำเทง หรือ ผักกูดแดง (Stenochlaena palustris) ซึ่งพบเห็นได้ทั่วไปตามที่ชื้นแฉะแม้ในเขตชานเมืองของกรุงเทพฯ
    ในแดนปลาดิบ ชาวญี่ปุ่นนิยมนำยอดอ่อนของกูดเกี๊ยะ (Pteridium equilinum) ไปดองเกลือรับประทาน เรียกกันว่า "วาราบิ" แต่ตำรับนี้ยังไม่ขอแนะนำ เพราะมีผู้วิจัยพบว่าต้นสดของเฟินดังกล่าวมีสารก่อมะเร็ง ซึ่งก็ยังไม่ทราบแน่ชัดว่าเจ้าสารที่ว่านี้จะหมดไปเมื่อถูกดองเกลือหรือเปล่า คงต้องรอดูให้แน่ใจก่อนดีกว่าแล้วค่อยมาว่ากันใหม่
    คราวนี้ไปทางแถบยุโรปกันบ้าง ชาวยุโรปมักจะนำเฟินก้านดำน้ำตก (Adiantum capilus-veneris) ซึ่งเป็นเฟินที่มีอยู่ทั่วไป มาตากแห้งเพื่อเก็บไว้ใช้เป็นส่วนผสมในน้ำชา ว่ากันว่ามันช่วยเพิ่มกลิ่นหอมและความกลมกล่อมให้แก่ชายิ่งขึ้น ไม่เพียงเท่านั้น ในบางประเทศก็ยังนิยมใช้เฟินในการปรุงแต่งกลิ่นและรสของเบียร์อีกด้วย
    ทั้งหมดนี้เป็นเพียงตัวอย่างเล็กน้อยของประโยชน์จาก "เฟินกินได้" เท่านั้น