๑

     ชนิดพันธุ์ต่างถิ่นที่รุกรานเป็นกลุ่มย่อยของชนิดพันธุ์ต่างถิ่น หรือ alien species คำภาษาอังกฤษอาจชวนให้คนชอบดูภาพยนตร์ คิดไปถึงสัตว์ประหลาดจากต่างดาว แต่ความจริงพวกมันเป็นสิ่งมีชีวิตบนโลกเรานี่เอง
     ดร. อุทิศ กุฏอินทร์ คณบดีคณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ให้ความหมายของชนิดพันธุ์ต่างถิ่น ว่า คือชนิดพันธุ์ของสิ่งมีชีวิต ที่ไม่เคยปรากฏในถิ่นใดถิ่นหนึ่งมาก่อน แล้วถูกนำมา หรือเดินทางเข้ามายึดครอง และดำรงชีพอยู่ในถิ่นนั้น
     จารุจินต์ นภีตะภัฏ ผู้อำนวยการกองวิจัยธรรมชาติวิทยา องค์การพิพิธภัณฑ์วิทยาศาสตร์แห่งชาติ ขยายความให้ สารคดี ฟังว่า
     "เอเลียนสปีชีส์คือสิ่งมีชีวิตที่ไม่เคยอยู่ในระบบนิเวศนั้นแต่เดิม พวกที่อพยพมาเอง ก็ถือว่าเป็นเอเลียนฯ อาจติดมากับเครื่องบิน มากับคน หรือถูกพายุพัดมาก็ได้ อย่างพวกนกอพยพไม่ถือเป็นเอเลียนสปีชีส์ เพราะมาอยู่ช่วงหนึ่ง แล้วก็กลับไปตามธรรมชาติ แต่เอเลียนสปีชีส์มาแล้วอยู่เลย ไม่กลับ"
     แม้สิ่งมีชีวิตสามารถแพร่กระจาย หรือเคลื่อนย้ายจากถิ่นหนึ่งสู่อีกถิ่นหนึ่งได้อยู่แล้ว แต่มักเป็นกระบวนการที่เกิดขึ้นอย่างค่อยเป็นค่อยไป และมีกระบวนการทางธรรมชาติ เป็นผู้เลือกสรร ปรับปรุง ทว่ายิ่งโลกเจริญรุดหน้าด้วยวิทยาการ และเทคโนโลยีสมัยใหม่ โดยเฉพาะการพัฒนาด้านการสื่อสาร และคมนาคม ทั้งถนน เรือเดินสมุทร รถยนต์ และเครื่องบินที่บินข้ามโลก ประกอบกับการค้าระหว่างประเทศ ที่มุ่งนำเข้าและส่งออกพืชและสัตว์ เพื่อผลกำไรทางเศรษฐกิจ ได้ทำให้ชนิดพันธุ์ต่าง ๆ แพร่กระจายอย่างกว้างขวางรวดเร็วไปทั่วโลก ดังนั้นระบบนิเวศดั้งเดิม ที่ผ่านวิวัฒนาการยาวนาน จนกระทั่งเข้าสู่สมดุล จึงต้องเผชิญหน้ากับพืชและสัตว์แปลกใหม่ที่ไม่เคยปรากฏมาก่อน
     ชนิดพันธุ์แปลกหน้าเหล่านี้ บางชนิดปรับตัวเข้ากับสภาพแวดล้อมใหม่ไม่ได้ ต้องสาบสูญไปในที่สุด บางชนิดปรับตัวและสถาปนาตัวเอง โดยอยู่ร่วมกับชนิดพันธุ์ท้องถิ่น โดยไม่รบกวนสมดุลของระบบนิเวศ

๒

     ในถิ่นกำเนิดที่ทวีปอเมริกาใต้ ผักตบชวาไม่ได้ก่อปัญหาใด ๆ เพราะมีศัตรูธรรมชาติ เช่น แมลง โรค และศัตรูอื่น ๆ คอยควบคุมการระบาด แต่เมื่อถูกนำไปสู่ถิ่นใหม่ ซึ่งปราศจากศัตรูธรรมชาติ จึงแพร่ระบาดสร้างความเสียหายอย่างรุนแรง
     หลักฐานชิ้นแรก ๆ เท่าที่มีผู้บันทึกไว้คือ เมื่อปี ๒๔๒๗ นักธุรกิจชาวญี่ปุ่นนำผักตบชวา ที่เก็บจากแม่น้ำโอริโนโก ประเทศเวเนซุเอลา ไปแสดงในงานนิทรรศการฝ้าย ที่เมืองนิวออร์ลีนส์ รัฐลุยเซียนา สหรัฐอเมริกา และแจกเป็นที่ระลึก ให้แก่บุคคลสำคัญที่มาเที่ยวชมคนละต้น หลังจากนั้น ๑๑ ปี แม่น้ำเซนต์จอห์นในรัฐฟลอริดา ซึ่งอยู่ห่างจากเมืองนิวออร์ลีนส์ไปทางใต้ถึง ๖๐๐ ไมล์ เกิดมีแพผักตบชวายาวถึง ๑๐๐ ไมล์ คลุมผิวน้ำห่างไปจากฝั่งถึง ๒๐๐ ฟุต
     ผักตบชวาถูกนำเข้ามาสู่ประเทศไทยครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๔ โดยสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี พันปีหลวง ได้ทรงตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อครั้งเสด็จประพาสเกาะชวา (อินโดนีเซียปัจจุบัน) ทอดพระเนตรเห็นดอกผักตบชวาสวยงาม ก็ทรงพอพระทัย จึงโปรดให้นำกลับมาปลูกที่วังสระปทุม เพื่อเป็นไม้ประดับในสระน้ำ โดยนำน้ำจากบ่อผักตบชวาใส่ปี๊บกลับมาด้วย เพราะเกรงว่าผักตบชวาอาจผิดน้ำทำให้เลี้ยงไม่รอด
     นายทหารเรือชื่อ ร.ท. โดด หม่องมณี ได้รับมอบหมายให้นำผักตบชวากลับมาปลูกที่เมืองไทย ปรากฏว่าผักตบชวาเหล่านั้นเจริญงอกงาม ขยายพันธุ์อย่างรวดเร็ว เทพชู ทับทอง เขียนเรื่องนี้ใน "ผักประวัติศาสตร์" ตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์ ไทยรัฐ ฉบับวันที่ ๑๐ ตุลาคม ๒๕๒๐ ว่า
     "ในระยะแรกๆ นั้น เจ้านายฝ่ายในทั้งหลายตื่นเต้นมาก เข้ามาทูลขอผักตบชวาไปปลูกกันองค์ละหน่อ สองหน่อ ก็โปรดพระราชทานให้ หลังจากใส่กระถางจนเต็มกระถาง ร.ท. โดดก็นำลงปลูกในบ่อพระราชวังพญาไท ผักตบชวาก็ออกดอกงอกงาม เจ้านายที่เคยมาทูลขอก็ชักเบื่อ เพราะนำไปปลูกเองก็ขยายพืชพันธุ์แจกได้มากมาย ดังนั้นจึงทรงโปรดให้ ร.ท. โดด หม่องมณี นำผักตบชวาลงปล่อยในแม่น้ำลำคลองเสีย ครั้งแรกปล่อยลงคลองสามเสนหลังพระราชวังพญาไท ครั้งต่อไปโปรดให้ปล่อยลงคลองเปรมประชากร ครั้งที่สามโปรดให้ปล่อยลงคลองผดุงกรุงเกษม ผักตบชวาก็เลยแพร่หลายเต็มท้องน้ำไทยทุกวันนี้ ร.ท. โดด หม่องมณี ได้รับพระราชทานยศเป็นนายเรือเอก รับพระราชทานเงินถึง ๓ ชั่ง เป็นบำเหน็จรางวัล ต่อมาเกิดน้ำท่วมวังสระปทุม จึงทำให้ผักตบชวาหลุดลอยออกมาภายนอกวัง และเจริญเติบโตอย่างรวดเร็ว จนกระทั่งระบาดสู่แม่น้ำลำคลองต่าง ๆ ทุกภาคของประเทศไทย"
     กระทั่ง พ.ศ. ๒๔๕๖ ในสมัยรัชกาลที่ ๖ ผักตบชวากลายเป็นวัชพืชที่ระบาดรุนแรง พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงตระหนักถึงโทษภัย จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีการตราพระราชบัญญัติผักตบชวาขึ้น ใจความตอนหนึ่งว่า

     "เราปล่อยไว้ไม่ได้ เพราะผักตบชวาจะกีดขวางการไหลของน้ำ ทำให้ประสิทธิภาพการส่งน้ำลดลง ส่งน้ำลำบาก ผักตบชวาติดหน้าประตูน้ำ ต้องเสียงบประมาณกำจัด ทั้งยังเป็นอุปสรรคต่อการสัญจรทางน้ำ ชาวบ้านเดือดร้อน ถ้ามันขึ้นในอ่างเก็บน้ำ เช่นทางภาคเหนือ หรืออีสาน ก็จะไปเบียดบังเนื้อที่ของน้ำ ทำให้เสียทัศนียภาพ และทำให้น้ำระเหยมากกว่าปรกติสามถึงห้าเท่าตัว"
     นอกจากที่มานพกล่าว ผักตบชวายังเป็นที่อยู่อาศัยและแหล่งอาหาร รวมถึงที่วางไข่ของหอยเชอรี่ ศัตรูตัวร้ายของนาข้าว เป็นที่อยู่ของหนู สัตว์เลื้อยคลาน งูพิษ เป็นแหล่งเพาะพันธุ์ของยุงเสือ ซึ่งเป็นพาหะนำโรคเท้าช้าง 
     ผักตบชวาที่ตายแล้ว จะไหลไปจมสะสมอยู่บริเวณปากแม่น้ำ ทำให้เกิดการตื้นเขิน เช่นแม่น้ำท่าจีนแต่ละปี มีผักตบชวาตาย และทับถมเป็นตะกอนปีละกว่า ๓ หมื่นตัน ต้องสูญเสียค่าใช้จ่ายมหาศาล ในการขุดลอกปากแม่น้ำ 
     ที่น่าเป็นห่วงคือผลกระทบต่อระบบนิเวศ ผักตบชวาที่ขึ้นหนาแน่น บดบังไม่ให้แสงแดดส่องลงไปในน้ำ ทำให้พืชน้ำและแพลงก์ตอนในน้ำ ซึ่งเป็นอาหารสัตว์น้ำลดปริมาณลง นอกจากนี้ยังขัดขวางการละลายของออกซิเจนลงไปในน้ำ ทำให้แหล่งน้ำนั้นมีออกซิเจนละลายน้ำต่ำกว่าภาวะปรกติ  อาจถึงขั้นทำให้น้ำเน่าเสีย
     เหตุที่ผักตบชวาสร้างความเสียหายหลายด้าน ทำให้หลายหน่วยงานต้องเข้ามารับภาระกำจัด ทั้งกรมโยธาธิการ กรมเจ้าท่า กรมชลประทาน กรมประมง การไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย กรมการทหารช่าง กรมควบคุมมลพิษ รวมถึงหน่วยงานบริหารราชการส่วนท้องถิ่นเอง
     ที่ผ่านมาการกำจัดผักตบชวามีอยู่หลายวิธี เช่น ใช้แรงงานคนเก็บ ใช้สารเคมี ใช้เครื่องจักรกล แต่ละวิธีมีข้อดีข้อเสียแตกต่างกัน บางวิธีมีผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม บางวิธีมีประสิทธิภาพแต่เสียค่าใช้จ่ายสูง แต่ทุกวิธีมีส่วนเหมือนกันคือ ไม่สามารถกำจัดผักตบชวาได้อย่างถาวร หากไม่กำจัดทุกปี หรือปีละสองครั้ง ผักตบชวาก็จะงอกงามได้ใหม่
     หนทางกำจัดผักตบชวาอีกวิธีหนึ่ง คือการควบคุมโดยชีววิธี (biological control) คนทั่วไปอาจไม่คุ้นชื่อ ผู้เกี่ยวข้องกล่าวว่า วิธีนี้แม้จะใช้เวลานานแต่ให้ผลค่อนข้างถาวร ทั้งยังไม่ก่อให้เกิดมลภาวะในน้ำและสภาพแวดล้อม
     ดร. บรรพต ณ ป้อมเพชร ผู้อำนวยการศูนย์วิจัยควบคุมศัตรูพืชโดยชีวินทรีย์แห่งชาติ ผู้มีประสบการณ์ทำงานควบคุมผักตบชวา โดยชีววิธีมากว่า ๒๐ ปี กล่าวถึงเรื่องนี้ว่า
     "แนวคิดเรื่องนี้มีอยู่ว่า ผักตบชวาในถิ่นกำเนิดที่อเมริกาใต้ไม่เป็นวัชพืช เพราะมีศัตรูธรรมชาติหลายร้อยหลายพันชนิด ไม่ว่าจะเป็นโรค เป็นแมลง หรือสภาพดินฟ้าอากาศ ทำไมเราไม่เลียนแบบล่ะ โดยการกลับไปถิ่นเดิมของมัน ไปดูว่าศัตรูธรรมชาติเหล่านั้นมีอะไรบ้าง สามารถนำกลับมาใช้ที่บ้านเราได้ไหม"
     แมลงศัตรูธรรมชาติของผักตบชวาในอเมริกาใต้ ที่ถูกนำมาทดสอบ และใช้ควบคุมผักตบชวาได้ผลดีในประเทศสหรัฐอเมริกา และออสเตรเลียก็คือ ด้วงงวงผักตบชวาลายแต้ม (Neochetina eichhorniae) และด้วงงวงผักตบชวาลายบั้ง (Neochetina bruchi) 

๓

     ขณะที่ผักตบชวาถูกนำเข้ามาเป็นไม้ประดับ ไมยราบยักษ์ (Mimosa pigra) ถูกนำเข้าสู่ประเทศไทย ด้วยจุดประสงค์ด้านการเกษตร
     ถิ่นกำเนิดของไมยราบยักษ์ อยู่ที่ประเทศแถบอเมริกากลาง และทางตอนเหนือของทวีปอเมริกาใต้ ประมาณ พ.ศ. ๒๔๙๕ ผู้นำเกษตรกรชาวไร่ยาสูบทางภาคเหนือ ได้นำเมล็ดพันธุ์ไมยราบยักษ์สองชนิดจากประเทศอินโดนีเซีย มาปลูกที่อำเภอเชียงดาว และอำเภอแม่แตง จังหวัดเชียงใหม่ ได้แก่ ไมยราบยักษ์ และไมยราบเครือ (Mimosa invisa) เพื่อนำมาใช้เป็นพืชบำรุงดิน ในอุตสาหกรรมไร่ยาสูบเป็นหลัก ปรากฏว่าได้ผลดีเฉพาะไมยราบเครือ ซึ่งเป็นพืชล้มลุกที่เจริญแบบไม้เลื้อย มีลำต้นอ่อน ส่วนไมยราบยักษ์มีลำต้นแข็ง การไถกลบทำได้ยาก จึงไม่เป็นที่นิยม ต่อมาไมยราบยักษ์ได้แพร่ระบาด สร้างความเสียหายทั่วภาคเหนือ
     ไมยราบยักษ์เป็นไม้พุ่ม สูงประมาณ ๑-๓ เมตร ใบเป็นใบประกอบ ใบย่อยมีขนาดเล็ก ตลอดลำต้นรวมทั้งก้าน และแกนใบเต็มไปด้วยหนามแหลม เจริญเติบโตได้ดีในแทบทุกสภาพแวดล้อมของเมืองไทย ทั้งในที่ลุ่ม กระทั่งบนภูเขาสูง แต่ที่ชอบเป็นพิเศษคือพื้นที่ชุ่มชื้นหรือมีน้ำขัง 
     ดังนั้นบริเวณริมแม่น้ำ ลำธาร อ่างเก็บน้ำ คลองชลประทาน มักพบไมยราบยักษ์ขึ้นอยู่เป็นกลุ่มหนาแน่น กระทั่งรุกล้ำลงไปในน้ำ ซึ่งส่งผลให้แหล่งน้ำนั้นตื้นเขิน หรือเปลี่ยนเส้นทางน้ำ หนามไมยราบยักษ์ยังเกี่ยวเศษขยะที่ไหลมาตามน้ำ เศษขยะจะเป็นตัวลดความเร็วกระแสน้ำ ทั้งยังเป็นอุปสรรคสำคัญในการทำประมงของชาวบ้านอีกด้วย
     มานพ ศิริวรกุล ผู้อำนวยการส่วนวิจัยและพัฒนาด้านวิทยาศาสตร์ กรมชลประทาน อดีตหัวหน้าฝ่ายวัชพืช กล่าวว่า
     "คลองส่งน้ำของกรมชลฯ มีอยู่ทั่วประเทศ ทำหน้าที่ส่งน้ำจากเขื่อน อ่างเก็บน้ำ หรือฝาย ไปสู่พื้นที่การเกษตร พอไมยราบยักษ์ขึ้นหนาแน่น ทำให้เราลำบากในการบำรุงรักษาแหล่งน้ำ เป็นอุปสรรคสำคัญต่อการส่งน้ำเข้าสู่พื้นที่การเกษตร เกษตรกรก็เดือดร้อน
     "ภายหลังมันระบาดลงอ่างเก็บน้ำด้วย กรณีอ่างขนาดเล็ก ความจุไม่เกินล้านลูกบาศก์เมตร น้ำตื้น หากไม่กำจัดทิ้ง ปล่อยไว้หลาย ๆ ปีไมยราบยักษ์ก็ขึ้นเต็มอ่าง อ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ มันจะขึ้นรอบ ๆ ขอบอ่าง ปีไหนไม่ได้กำจัด หรือน้ำน้อยมันก็รุกเข้าไปมาก เช่นเขื่อนกิ่วลมที่จังหวัดลำปาง ทางด้านเหนือเขื่อน เป็นบริเวณที่ตื้น มีไมยราบยักษ์ขึ้นอยู่นับหมื่นไร่"
     กรมทางหลวงแผ่นดินและการรถไฟแห่งประเทศไทย เป็นอีกสองหน่วยงานที่ได้รับผลกระทบ เพราะมีไมยราบยักษ์ขึ้นบริเวณสองข้างทางหลวง และตามแนวทางรถไฟในภาคเหนือ บดบังทัศนวิสัย และสัญญาณจราจร เพิ่มอุบัติเหตุในการขับขี่ ในแต่ละปีต้องสูญเสียงบประมาณจำนวนมาก เพื่อกำจัดไมยราบยักษ์
     ไม่เพียงเท่านั้น ไมยราบยักษ์ยังระบาดในบริเวณที่ว่าง ซึ่งเป็นทุ่งเลี้ยงสัตว์ ส่งผลให้พืชอาหารสัตว์ลดลง และเป็นแหล่งที่อยู่ของแมลงศัตรูพืชต่าง ๆ
     เช่นเดียวกับผักตบชวา สาเหตุที่ไมยราบยักษ์เป็นวัชพืชร้ายแรง เพราะมันสามารถผลิตเมล็ด สำหรับการแพร่กระจายพันธุ์ปีละจำนวนมากมายมหาศาล
     ไมยราบยักษ์จะเริ่มออกดอกเมื่ออายุประมาณ ๖-๘ เดือน แต่ละปีจะออกดอกต่อเนื่องกันเฉลี่ยประมาณ ๖ ครั้งในฤดูฝน ระหว่างเดือนพฤษภาคมถึงเดือนตุลาคม เมื่อผสมเกสรแล้วดอกจะร่วง ติดฝัก ภายในฝักมีเมล็ด ไมยราบยักษ์ต้นหนึ่ง สามารถผลิตเมล็ดได้ ๓ หมื่นถึง ๕ หมื่นเมล็ดต่อปี

     ขณะนี้มีรายงานว่าพบไมยราบยักษ์ระบาดอยู่ในประเทศพม่า ลาว เวียดนาม และตามแนวแม่น้ำโขงโดยทั่วไป
     ส่วน มานพ ศิริวรกุล ให้ข้อมูลการแพร่ระบาดของไมยราบยักษ์ว่า
     "บางครั้งมีคนเอาไปแพร่โดยรู้เท่าไม่ถึงการณ์ เช่นคนอีสานเอาเมล็ดไมยราบยักษ์จากภาคเหนือ ไปปลูกริมคลองที่บ้าน เพื่อป้องกันไม่ให้วัวควายลงไปในน้ำ พอมันโต เมล็ดตกลงไปในน้ำ ปรากฏว่าระบาดไปทั่วภาคอีสานหลายปีแล้ว มีอยู่มากทั้งจังหวัดอุดรธานี กาฬสินธุ์ ขอนแก่น ที่หนองคายก็ระบาดริมแม่น้ำโขงเกือบ ๒๐ ปีแล้ว
     "หรือรถบรรทุกที่ขึ้นไปส่งของทางภาคเหนือ วิ่งผ่านดงไมยราบยักษ์ ขากลับเมล็ดก็ติดมากับรถ เมื่อคนขับหยุดล้างรถระหว่างทางแถวจังหวัดตาก กำแพงเพชร เมล็ดก็ตกอยู่ตรงนั้น กระจายไปทั่ว มาถึงภาคกลาง สระบุรี จะไปโคราช ที่อ่างเก็บน้ำลำตะคองเป็นอีกจุดที่คนขับรถบรรทุกชอบแวะล้างรถ ก็พบว่ามีไมยราบยักษ์เจริญงอกงามจำนวนมาก 
     "ที่อำเภอไชโย จังหวัดอ่างทอง และอยุธยา มีฟาร์มเป็ดอยู่ มีคนเอารถปิกอัปขนไข่ขึ้นไปขายภาคเหนือ เมล็ดไมยราบยักษ์ติดมากับรถเช่นกัน ขณะนี้บริเวณฟาร์มเป็ด จึงมีไมยราบยักษ์ขึ้นอยู่และกระจายไปทั่ว"
     "ทางภาคใต้ คนภาคใต้ได้ยินว่าทางภาคเหนือส่งเสริมการปลูกต้นสักทอง ก็อยากปลูกบ้าง เลยขับรถขึ้นไปซื้อต้นกล้าใส่ถุงเพาะชำกลับไปปลูก ในถุงเพาะชำนั้นมีเมล็ดไมยราบยักษ์ติดไปด้วย ก็เลยระบาด จังหวัดนราธิวาสมีไมยราบยักษ์ระบาดมาก หรือจังหวัดสุราษฎร์ฯ ตรัง นครศรีธรรมราช ผมขับรถ หรือนั่งรถไฟไปก็เห็น เริ่มมีมากแล้ว"
     นอกจากนี้ ไมยราบยักษ์ยังระบาดมาถึงบางพื้นที่ของกรุงเทพมหานคร ปทุมธานี นครนายก และฉะเชิงเทราอีกด้วย
     มานพกล่าวถึงการควบคุมกำจัดไมยราบยักษ์ว่ามีอยู่หลายวิธีด้วยกัน
     "ถ้าเราตัดฟัน ไมยราบยักษ์ก็แตกขึ้นมาได้อีก ต้องขุดถอนอย่างเดียว แต่ไมยราบยักษ์มีรากแก้ว ถอนลำบาก ถ้าใช้วิธีตัดแล้วเผา เมล็ดที่อยู่ในดิน หรือผิวดินเมื่อโดนความร้อน จะยิ่งงอกเร็วขึ้น วิธีการกำจัดไมยราบยักษ์ที่ได้ผลดีคือ กำจัดด้วยสารเคมีกำจัดวัชพืช แต่วิธีนี้อาจก่อให้เกิดผลเสียหายแก่สภาพแวดล้อม ถ้าปฏิบัติไม่ถูกต้องตามหลักวิชาการ ผู้กำจัดต้องมีประสบการณ์ แล้วต้องทำสม่ำเสมอ พื้นที่เดียวกันกำจัดไปปีที่แล้ว หยุดสองสามปี ไมยราบยักษ์ขึ้นเต็มอีกแล้ว เป็นเพราะเมล็ดจำนวนมหาศาลยังฝังอยู่ใต้ดิน เสมือนธนาคารเมล็ด งอกใหม่ได้เรื่อย ๆ รวมถึงเมล็ดที่ลอยมากับน้ำด้วย"

๔

     คงไม่มีชาวนาไทยคนไหนไม่รู้จัดหอยเชอรี่ ด้วยอาหารโปรดของสัตว์ชื่อน่ารักชนิดนี้คือต้นข้าวอ่อน ๆ ในแปลงนา การแพร่ระบาดอย่างรุนแรงของหอยเชอรี่ ช่วงหลายปีที่ผ่านมา ได้สร้างความเสียหายต่อพื้นที่นาข้าวทั่วประเทศ
     ใครเคยไปเดินเที่ยวท้องทุ่งย่านชานเมือง ตามต่างจังหวัด หรือกระทั่งคูคลองหนองบึงในกรุงเทพฯ เองก็ตาม คงเคยเห็นก้อนสีชมพูสดใส อัดแน่นด้วยเม็ดเล็ก ๆ ขนาดประมาณเมล็ดพริกไทยจำนวนมาก เกาะอยู่ตามเรียวใบไม้น้ำ กิ่งไม้ ตามริมฝั่ง หรือกระทั่งเสาปูน มันคือกลุ่มไข่หอยเชอรี่ที่ให้ความรู้สึกสดใสอ่อนโยน แต่นั่นเป็นช่วงก่อนที่ไข่จะฟักเป็นตัว
     "เวลาหอยเชอรี่กินข้าว ปากมันจะรูดกัดใบข้าวเหมือนล้อรถตีนตะขาบ" 
     ศักดา ศรีนิเวศน์ ผู้จัดการหอยเชอรี่ สถาบันส่งเสริมเกษตรชีวภาพ และโรงเรียนเกษตรกร กรมส่งเสริมการเกษตร กล่าวว่า หอยเชอรี่ชอบกัดกินต้นข้าวระยะเป็นต้นกล้า และระยะปักดำใหม่ๆ เมื่อข้าวแตกกอเต็มที่จึงกินน้อยลง มันจะใช้ส่วนขากรรไกร (jaw) กัดใบข้าวส่งเข้าในช่องปาก กล้ามเนื้อรอบช่องปากจะทำงานให้ส่วนแรดูลา (radula) ซึ่งเป็นแถบเส้นบางคล้ายโซ่จำนวน ๕ แถว เรียงรายด้วยฟันแหลมคมหลายร้อยซี่ ขยับไปมาบดเคี้ยวอาหาร หอยเชอรี่จำนวน ๑๒,๘๐๐ ตัว สามารถกินข้าวในนา ๑ ไร่ หมดภายในคืนเดียว
     นอกจากข้าว หอยเชอรี่ยังกินพืชน้ำได้เกือบทุกชนิดที่มีใบอ่อนนิ่ม ไม่ว่าผักบุ้ง ผักกระเฉด จอก แหนแดง สาหร่ายต่างๆ รวมถึงซากสัตว์ที่เน่าเปื่อยในน้ำ มันสามารถกินได้รวดเร็ว ในปริมาณเฉลี่ยวันละ ๕๐ เปอร์เซ็นต์ของน้ำหนักตัว และกินอาหารได้ตลอดเวลา ๒๔ ชั่วโมง
     หอยเชอรี่เป็นสัตว์พื้นเมืองของทวีปอเมริกาใต้ ถูกนำเข้าสู่ประเทศไทยเมื่อปี ๒๕๒๕-๒๕๒๖ เพื่อมาทำฟาร์มเลี้ยงส่งขายประเทศญี่ปุ่น และขายเป็นสัตว์เลี้ยงประดับตู้ปลา ที่ตลาดนัดสวนจตุจักร ภายหลังผู้เลี้ยงหาตลาดไม่ได้ ประกอบกับหอยขยายพันธุ์อย่างรวดเร็วจนมีปริมาณมาก จึงถูกนำไปปล่อยลงแม่น้ำลำคลอง
     การแพร่กระจายของหอยเชอรี่ในนาข้าว พบเป็นครั้งแรกตอนต้นปี ๒๕๓๐ ในนาทดลองสถานีทดลองข้าวบางเขน กรมวิชาการเกษตร กระทั่งต้นปี ๒๕๓๑ ประชากรหอยเชอรี่เพิ่มมากขึ้น และทำลายต้นข้าวในแปลงทดลองของสถานีเสียหายทั้ง ๑๐๐ ไร่

๕

     นอกจากหอยเชอรี่ ยังมีสัตว์น้ำที่ถูกนำเข้ามาเพาะเลี้ยง เพื่อเป็นอาหาร และขายเป็นปลาสวยงาม แล้วหลุดลอดสู่ธรรมชาติหลายชนิด ดร. ชวลิต วิทยานนท์ นักวิชาการประจำสถาบันพิพิธภัณฑ์ธรรมชาติวิทยาสัตว์น้ำ กรมประมง ให้ข้อมูลว่า
     "สัตว์น้ำต่างถิ่นที่พบในแหล่งน้ำธรรมชาติของประเทศไทย สามารถเจริญพันธุ์ได้ มีอยู่ ๑๖ ชนิด ที่มีผลกระทบรุนแรง มีหอยเชอรี่ ปลากดเกราะ หรือปลาซัคเกอร์ ปลาดุกรัสเซีย และตะพาบไต้หวัน"
     ปลาซัคเกอร์ (Hypostomus spp.) มีถิ่นกำเนิดในประเทศปานามา คอสตาริกา และอเมริกากลาง ถูกนำเข้าสู่ประเทศไทยมาขายเป็นปลาตู้ แต่ได้หลุดลอดออกไปสู่แหล่งน้ำธรรมชาติจำนวนมาก
     "ปลาซัคเกอร์มีความสามารถในการแพร่พันธุ์ได้สูง ทน สามารถอยู่ได้ในน้ำเสีย กินเก่ง มันจะแย่งอาหารปลาที่กินอาหารประเภทเดียวกับมัน ทำให้ปลาพื้นเมืองเหล่านั้นลดจำนวนลง มันยังเป็นปลากินตะไคร่น้ำ หาอาหารตามหน้าดิน จึงอาจดูดไข่ปลาต่าง ๆ บริเวณหน้าดินกินอีกด้วย ขณะนี้คาดว่ามันแพร่กระจายเกือบทั่วประเทศแล้ว ผมสำรวจพบบ่อย ทั้งที่ห้วยขาแข้ง ที่จังหวัดเชียงใหม่ เชียงราย ในแม่น้ำโขง จนถึงบริเวณพรุโต๊ะแดง จังหวัดนราธิวาส ก็เคยจับได้"
     ส่วนปลาดุกรัสเซีย มีถิ่นกำเนิดอยู่ในประเทศแอฟริกาใต้ คนไทยได้นำเข้าจากประเทศลาว มาเลี้ยงดูเล่น เป็นปลาขนาดใหญ่ ระยะเวลา ๓ เดือนจะมีขนาด ๑-๒ เมตร นิสัยก้าวร้าว ดุร้าย ต่อมามีผู้มอบให้กรมประมงเพื่อเลี้ยง และผสมข้ามพันธุ์กับปลาดุกอุยของไทยได้เป็นผลสำเร็จ ลูกผสมที่เกิดขึ้นเรียกว่าบิ๊กอุย เนื้อปลาดุกบิ๊กอุยรสชาติดีเหมือนปลาดุกอุย แต่ตัวใหญ่ และนิสัยก้าวร้าวเหมือนปลาดุกรัสเซีย

๖

     ชนิดพันธุ์ต่างถิ่น เช่น ผักตบชวา หอยเชอรี่ ไมยราบยักษ์ ผกากรอง และสาบเสือ นอกจากเป็นผู้รุกรานในประเทศไทยแล้ว ยังแพร่ระบาดทำลายระบบนิเวศของหลายประเทศ กระทั่งมีรายชื่ออยู่ใน "หนึ่งร้อยชนิดพันธุ์ต่างถิ่น ที่สร้างความเสียหายรุนแรงทั่วโลก" ที่รวบรวมโดย สหภาพสากลว่าด้วยการอนุรักษ์ หรือ The World Conservation Union (IUCN) ซึ่งเป็นองค์กรระหว่างประเทศด้านอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ
     ขณะนี้ทั่วโลกให้ความสนใจ ต่อปัญหาชนิดพันธุ์ต่างถิ่นผู้รุกรานอย่างจริงจัง มีการประชุมระหว่างประเทศ เกี่ยวกับเรื่องนี้หลายครั้ง ในเวลาที่ผ่านมา อีกทั้งอนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ (Convention on Biological Diversity,CBD) อันเป็นอนุสัญญาระหว่างประเทศ ในมาตรา ๘(h) ก็ระบุให้ประเทศภาคีดำเนินการ "ป้องกันการนำเข้าชนิดพันธุ์ต่างถิ่น ควบคุมหรือกำจัดชนิดพันธุ์ต่างถิ่น ซึ่งคุกคามระบบนิเวศ ถิ่นที่อยู่อาศัย หรือชนิดพันธุ์อื่น"
     แม้ประเทศไทยยังไม่ได้เข้าร่วมเป็นภาคีอนุสัญญาดังกล่าว แต่ก็ให้ความร่วมมือตอบสนองต่อเจตนารมณ์ ของนานาประเทศเกี่ยวกับมาตรา ๘(h) โดยคณะอนุกรรมการอนุสัญญาความหลากหลายทางชีวภาพ ซึ่งมีสำนักนโยบายและแผนสิ่งแวดล้อม เป็นฝ่ายเลขานุการ ได้แต่งตั้งคณะทำงานชีวินทรีย์ต่างถิ่นในประเทศไทย ตั้งแต่วันที่ ๒๓ มกราคม ๒๕๓๙ เพื่อรวบรวมข้อมูลชนิดพันธุ์ต่างถิ่นในประเทศไทย และให้คำปรึกษาเกี่ยวกับการวางมาตรการควบคุม และป้องกันการสูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ เนื่องจากการแพร่ระบาดของชนิดพันธุ์ต่างถิ่น

     คณะทำงานฯ ร่วมกับสำนักงานนโยบายและแผนสิ่งแวดล้อม (สผ.) ได้จัดประชุมสัมมนาเรื่องชนิดพันธุ์ต่างถิ่นขึ้นสามครั้ง ในปี ๒๕๓๙, ๒๕๔๐ และวันที่ ๒๒-๒๓ พฤษภาคม ๒๕๔๔ ที่ผ่านมา นอกจากนั้น ยังรวบรวมบัญชีรายการชนิดพันธุ์ต่างถิ่นในประเทศไทย ซึ่งขณะนี้รวบรวมได้ประมาณ ๑,๕๐๐ ชนิด
     ทว่านอกจากการจัดประชุมสัมมนา และรวบรวมบัญชีรายชื่อแล้ว นักวิชาการหลายท่านกล่าวว่า ประเทศไทยยังไม่มีงานวิจัยเกี่ยวกับชนิดพันธุ์ต่างถิ่นมากนัก
     จารุจินต์ นภีตะภัฏ ให้ความเห็นต่อเรื่องนี้ว่า "ประเทศไทยยังไม่มีหน่วยงานเฉพาะ ศึกษาผลกระทบที่เกิดจากเอเลียนสปีชีส์ ถ้าเมื่อไหร่เอเลียนสปีชีส์ไปทำลายพืชเศรษฐกิจ เช่น หอยเชอรี่เป็นศัตรูข้าว จึงเข้าข่ายความรับผิดชอบของกรมวิชาการเกษตร หรือกรมส่งเสริมการเกษตร แต่ถ้ามันไปทำลายธรรมชาติ หรือทำลายระบบนิเวศ รวมถึงชนิดพันธุ์ใหม่ ๆ ที่เข้าสู่เมืองไทย ยังไม่ค่อยมีใครศึกษา
     "อย่างผักตบชวา มันมีผลทำให้แหล่งน้ำตื้นเขินเร็ว กีดกันการคมนาคมทางน้ำจริง แต่มีผลกระทบกับปลาอย่างไรแค่ไหน ยังไม่มีใครศึกษาเลย บ้านเรามักจะมองข้ามเรื่องเหล่านี้ เพราะคิดว่าไม่สำคัญ หรือไมยราบยักษ์ เรารู้ว่าขณะนี้ระบาดไปทั่วประเทศ แต่ไม่รู้ว่าพื้นที่ที่มันระบาดมีเนื้อที่เท่าไหร่ ไม่รู้ว่าไปเบียดบัง ไปทำลายสภาพแวดล้อมแค่ไหน เปลี่ยนแปลงระบบนิเวศแค่ไหน
     "คนทำงานเรื่องนี้ก็คนรู้จักหน้ากันทั้งนั้น แต่ไม่มีอำนาจสั่งการ งานประชุมเรื่องชนิดพันธุ์ต่างถิ่น ไม่มีระดับรัฐมนตรีไปฟังสักคน มีข่าวออกไปตั้งหลายข่าว ก็ไม่เห็นมีผลกระทบอะไรกลับมา
     "แม้สำนักงานนโยบายและแผนสิ่งแวดล้อมติดตามเรื่องนี้อยู่ แต่ทำหน้าที่เลขานุการ ไม่มีอำนาจสั่งการ จึงทำอะไรไม่ได้มาก งบประมาณก็ไม่มี ขณะนี้งานวิจัยที่จะได้รับงบประมาณจากรัฐบาล ต้องเป็นเรื่องที่ผู้คนสนใจ เช่นเรื่องไบโอเทค"
     ส่วน ดร. ชวลิตจากกรมประมงกล่าวว่า พันธุ์สัตว์น้ำต่างถิ่นที่พบแพร่พันธุ์ในแหล่งน้ำของไทย จำนวน ๑๖ ชนิดในขณะนี้ นอกจากปลาซัคเกอร์ และปลาดุกรัสเซีย หอยเชอรี่ ชนิดพันธุ์ที่เหลือยังไม่มีใครรู้แน่ว่าไปแย่งอาหาร หรือคุกคามสัตว์น้ำพื้นเมืองขนาดไหน
     "ข้อจำกัดมีมาก งานวิจัยผลกระทบของสัตว์พวกนี้ต้องใช้เวลานาน ต้องเก็บตัวอย่างหลายพื้นที่ ใช้งบประมาณมาก ตอนนี้งบประมาณค่อนข้างขัดสน แล้วคนทำวิจัยเรื่องนี้ก็ต้องมีความรู้ในเรื่องนิเวศวิทยาค่อนข้างลึก เลยยังไม่มีใครทำ ส่วนใหญ่จะทำวิจัยเกี่ยวกับสัตว์น้ำเศรษฐกิจมากกว่า เท่าที่เห็นตอนนี้ เราพบว่า ปลาพื้นเมืองจะลดจำนวนชนิดลงไป ปลาหรือสัตว์น้ำต่างถิ่นจะพบบ่อยขึ้น แต่มันต้องประกอบกับปัจจัยอื่น ๆ ด้วย เช่น การจับปลามากเกินไป เรื่องน้ำเน่าเสีย"

     นอกจากนี้ ประเทศไทยยังได้เข้าเป็นภาคีอนุสัญญาว่าด้วยการค้าระหว่างประเทศ ซึ่งชนิดสัตว์ป่า และพืชป่าที่ใกล้สูญพันธุ์ (CITES) จะต้องมีใบอนุญาตการนำเข้า-ส่งออก ชนิดพันธุ์พืชและสัตว์ป่า ตามบัญชี CITES 
     ด้านการดำเนินงานควบคุมและป้องกัน มีการตั้งด่านตรวจพืช การนำเข้า-ส่งออกพืชระหว่างประเทศ จะต้องมีหนังสือรับรองการปราศจากโรคและศัตรูพืช ตามพระราชบัญญัติกักพืช พ.ศ. ๒๕๐๗
     แม้จะมีมาตรการหลายขั้นตอนเพื่อควบคุมและป้องกัน ก็ยังปรากฏว่ามีชนิดพันธุ์ต่างถิ่นที่รุกรานหลายชนิด สามารถหลุดลอดเข้ามาสู่ประเทศไทยได้ ไม่ว่า ปลาซัคเกอร์ ขี้ไก่ย่าน จอกหูหนูยักษ์ หอยเชอรี่ ปลาดุกรัสเซีย หรือชนิดพันธุ์ต่างถิ่นบางพันธุ์ ที่อาจเข้ามาแล้วแต่ยังไม่แสดงโทษภัยออกมา บ่งบอกว่าในมาตรการเหล่านั้น ยังมีช่องโหว่อยู่
     ดร. บรรพต ณ ป้อมเพชร เห็นว่า เจ้าหน้าที่บางส่วนยังทำงานหละหลวม
     "ด่านกักพืชที่สนามบินดอนเมือง ผมผ่านเข้าเป็นร้อยครั้งแล้ว ไม่เคยเห็นเจ้าหน้าที่สักคน ไม่เฉพาะที่ดอนเมือง ท่าเรือต่าง ๆ ก็มีทางเข้าออกระหว่างประเทศที่ควรจะมีเจ้าหน้าที่อยู่ แต่ก็ไม่มี เจ้าหน้าที่อาจไม่เพียงพอหรือไม่มีความรู้ แล้วบัญชีรายชื่อพืชต้องห้ามตาม พ.ร.บ. กักพืช ส่วนมากเกี่ยวกับพืชทางการเกษตรเท่านั้น"
     ดร. ชวลิตกล่าวว่า "ขณะนี้เรามีกฎหมายควบคุมการนำเข้าสัตว์น้ำทุกชนิด ก่อนนำเข้านำผ่าน จะต้องได้รับอนุญาตจากอธิบดีกรมประมงก่อน หรือถ้าจะนำมาเพาะเลี้ยง ต้องผ่านขั้นตอนการพิจารณาก่อน"
     ดร. ชวลิตให้ข้อมูลว่า ปัจจุบันประเทศไทยนำเข้าสัตว์น้ำ เพื่อเพาะพันธุ์ประมาณ ๑,๐๐๐ ชนิด และนำเข้าสัตว์น้ำจำพวกปลาสวยงามจำนวน ๒,๕๐๐ ชนิด ต่อคำถามว่า สัตว์น้ำที่ได้รับอนุญาตให้นำเข้าเหล่านั้น ถูกตรวจสอบหรือยังว่า ถ้าหลุดลอดสู่แหล่งน้ำธรรมชาติ จะไม่กลายเป็นชนิดพันธุ์ต่างถิ่นผู้รุกราน ดร. ชวลิตกล่าวว่า
     "กรมประมงไม่ได้ตรวจสอบในประเด็นนี้ อย่างปลาซัคเกอร์หลุดออกสู่แหล่งน้ำธรรมชาติ ก็ได้สร้างผลกระทบขึ้นแล้ว แต่สัตว์น้ำนำเข้าส่วนใหญ่ ไม่สามารถปรับตัวได้ในน่านน้ำประเทศไทย ถูกปล่อยลงไปแล้วมันจะไม่รอด อาจถูกกิน หรือถูกจับ"

เอกสารอ้างอิง

     เทพชู ทับทอง. "ผักประวัติศาสตร์" หนังสือพิมพ์ ไทยรัฐ ฉบับวันที่ ๑๐ ตุลาคม ๒๕๒๐
     นรินทร์ ทองธิว. ปัญหาสิ่งแวดล้อมทางน้ำ: ศึกษาเฉพาะกรณีการควบคุมกำจัดวัชพืชน้ำ ชนิดร้ายแรง วิทยานิพนธ์ หลักสูตรปริญญานิติศาสตร์มหาบัณฑิต ภาควิชานิติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
     บรรพต ณ ป้อมเพชร. "ด้วงงวงผักตบชวา" เอกสารเผยแพร่ฉบับที่ ๑๓ ศูนย์วิจัยควบคุมศัตรูพืชโดยชีวินทรีย์แห่งชาติ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ / สำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ
     ไพฑูรย์ กิตติพงษ์. "ไมยราบยักษ์และการควบคุม" เอกสารวิชาการที่ ๑/๒๕๓๐ งานวิทยาการวัชพืช กองพฤกษศาสตร์และวัชพืช กรมวิชาการเกษตร
     ศักดา ศรีนิเวศน์. การจัดการหอยเชอรี่ กรมส่งเสริมการเกษตร, ๒๕๔๔.
     "ชนิดพันธุ์ต่างถิ่นในประเทศไทย" รายงานการประชุมวิชาการ วันที่ ๒๔-๒๖ ตุลาคม ๒๕๓๙ ณ โรงแรมอมารี ออคิด รีสอร์ท พัทยา ชลบุรี สำนักงานนโยบายและแผนสิ่งแวดล้อม ศูนย์พันธุวิศวกรรมและเทคโนโลยีชีวภาพแห่งชาติ