สนับสนุน SUPPORT

สารคดี ปีที่ ๑๗ ฉบับที่ ๒๐๘ เดือน มิถุนายน ๒๕๔๕


	นิตยสารสารคดี Feature Magazine	ISSN 0857-1538
	ปีที่ ๑๗ ฉบับที่ ๒๐๘ เดือน มิถุนายน ๒๕๔๕

ส นั บ ส นุ น

ดร. เจิมศักดิ์ ปิ่นทอง
ประธานคณะกรรมาธิการ การมีส่วนร่วมของประชาชน วุฒิสภา

คนส่วนหนึ่งไม่เห็นด้วย เพราะอคติที่เกิดจากความไม่เข้าใจ ว่าป่าถูกทำลายได้อย่างไร และปัจจุบันมีการประกาศ เขตอนุรักษ์ทับที่อยู่ ที่ทำกินชาวบ้านจำนวนมาก
ป่ากับชุมชนมีการอิงอาศัยประโยชน์ อยู่กับป่าโดยไม่ทำลายป่า คนจึงอยู่ร่วมกับป่ามาได้ช้านาน
การกระจุกอำนาจการดูแลรักษาป่า ให้อยู่ที่ราชการ ได้พิสูจน์แล้วว่าล้มเหลว แต่การกระจายอำนาจ ให้ชุมชนดูแลรักษาป่า จะเกิดประโยชน์สูงสุด

(ร่วมแสดงความคิดเห็นของคุณ คลิกที่นี่)
เกษร สิทธิหนิ้ว : รายงาน
ชัยชนะ จารุวรรณากร, เพ็ญศิริ จันทร์ประทีปฉาย : ถ่ายภาพ

      "ความขัดแย้งในเรื่องนี้เป็นไปโดยบริสุทธิ์ใจทั้งสองฝ่าย ต่างฝ่ายต่างก็ต้องการจะรักษาป่า แต่ความเข้าใจและการให้น้ำหนักต่างกันจึงเกิดปัญหา ประเด็นการตั้งป่าชุมชนในป่าอนุรักษ์ ผมให้น้ำหนักกับการดูแลป่า โดยเชื่อว่าการกระจายอำนาจให้ชุมชนมีส่วนร่วม ในการดูแลรักษาป่าเป็นไปได้และจะเกิดประโยชน์สูงสุด จากงานศึกษาวิจัยของผมพบว่า ชุมชนสามารถดูแลรักษาป่าโดยที่ชุมชนมีผลประโยชน์ส่วนหนึ่งร่วมกับป่าได้ เพราะชาวบ้านไม่ได้รักและหวงแหนป่าแบบโรแมนติก แต่เขาหวงแหนเพราะป่าเป็นสิ่งหล่อเลี้ยงชีวิตชุมชนของเขา
      "เหตุที่คนทั่วไปเข้าใจผิดคิดว่าป่าชุมชนเป็นสิ่งประดิษฐ์ของเอ็นจีโอ และเข้าใจผิดว่ากำลังจะยกที่ดินและป่าให้แก่ชุมชน อาจเป็นเพราะชื่อ 'พระราชบัญญัติป่าชุมชน' ความจริงแล้วควรตั้งชื่อ 'พระราชบัญญัติการจัดการดูแลรักษาป่า' หรือ 'พระราชบัญญัติการกระจายอำนาจให้ชุมชนเข้าไปมีส่วนร่วมดูแลรักษาป่า' ประกอบกับคนพวกนี้มีอคติกับเอ็นจีโอก็เลยไปกันใหญ่ แต่ที่สำคัญที่สุด คนที่ต่อต้านไม่เข้าใจว่าที่ป่าหมดไปจริง ๆ มันเป็นเพราะระบบสัมปทานป่า และโครงสร้างของการพัฒนาเศรษฐกิจ ที่มุ่งขยายพื้นที่ปลูกพืชเศรษฐกิจเชิงเดี่ยว แล้วเกิดผลกระทบในการผลักดันให้ชาวบ้านเข้าไปตัดไม้ แต่คนมักจะคิดว่าชาวบ้านคือตัวร้าย คือตัวการ คือต้นเหตุ ทำให้เกิดความกลัว และไม่ไว้ใจที่จะให้ชาวบ้านเข้ามาร่วมจัดการป่า
      "จากผลงานศึกษาวิจัยที่ทำให้ธนาคารโลกและกรมป่าไม้เมื่อ ๑๐ กว่าปีที่แล้วได้ผลสรุปชัดเจนว่า ป่าไม้ที่ถูกทำลายไม่มีพื้นที่ใดที่ไม่ผ่านการสัมปทานมาก่อน ทั้งการสัมปทานที่ถูกกฎหมายและไม่ถูกกฎหมาย ผู้ที่ได้สัมปทานก็เป็นคนที่มีความสัมพันธ์กับอำนาจรัฐ กลุ่มที่ได้สัมปทานก็ไปจ้างชาวบ้านเป็นคนงานตัดไม้ เมื่อตัดไม้ใหญ่ออกไปหมดแล้วก็เคลื่อนตัวออกไปตัดที่อื่น คนงานในท้องถิ่นที่เข้ามาเป็นลูกจ้างทำไม้ เห็นว่าที่ตรงไหนเป็นที่ราบลุ่ม ต้นไม้ใหญ่ถูกเอาออกไปแล้ว ก็เข้าไปจับจองที่ป่าเสื่อมโทรมเหล่านั้นเป็นที่ทำกิน ทำการเกษตร ประกอบกับแรงกดดันทางเศรษฐกิจภายใต้โครงสร้างที่เสียเปรียบ ชาวบ้านถูกกดดันตั้งแต่เรื่องราคาข้าวที่ตกต่ำตลอดเพราะถูกเก็บภาษีส่งออก ขณะเดียวกันรัฐบาลก็เข้าไปส่งเสริมการปลูกพืชเศรษฐกิจซึ่งเป็นพืชเชิงเดี่ยว โดยส่งเสริมการเพิ่มผลผลิตจากการเพิ่มพื้นที่การผลิต ไม่ได้เป็นการเพิ่มผลผลิตต่อไร่ จึงเกิดแรงกดดันที่ขยายที่ดินทำกินเพิ่มขึ้น ประจวบเหมาะกับตั้งแต่ปี ๒๕๐๑ มีการตัดถนนมากมายเพื่อปราบคอมมิวนิสต์ ถนนไปที่ไหนมันก็เอื้อให้มีการเอาไม้ออก มันเอื้ออำนวยให้รถแทร็กเตอร์ และเครื่องมือทำไม้ทันสมัยรุกเข้าไปในป่าได้ง่ายขึ้น เพราะฉะนั้นจะไปโทษชาวบ้านว่าเป็นต้นเหตุที่ทำให้ป่าถูกทำลายอย่างเดียว ผมว่ามันง่ายเกินไป
      "ผมอยากจะชี้ให้เห็นว่า ก่อนที่ประเทศไทยจะรวมอำนาจเป็นรัฐไทย อำนาจในการจัดการป่าไม่ได้รวมศูนย์อย่างปัจจุบัน แต่มันกระจายอยู่ตามชุมชน แต่ละชุมชนที่อยู่ในป่าเขาก็ดูแลของเขา ตั้งแต่อดีตมาไม่รู้กี่ปีแล้วชาวบ้านก็อยู่กับป่า ขุดเจาะหาน้ำมันยาง เก็บเห็ด หาไข่มดแดง หาของป่า ก็ไม่ได้ทำลายป่า ยังอยู่กันมาตลอด แต่เมื่อมีการรวบรวมเป็นรัฐขึ้นมาในสมัยรัชกาลที่ ๕ และเมื่อมีกรมป่าไม้ก็เริ่มมีการให้สัมปทานป่าไม้ ริบป่าจากชุมชนไปให้นายทุนทำมาหากิน พ.ร.บ. ป่าชุมชนจึงเป็นการคืนอำนาจจัดการดูแลรักษาป่าให้แก่ชุมชน ให้เขาได้เข้ามาดูแลเหมือนดังที่เขาเคยดูแลกันมาหลายชั่วคน เขาจะตัดไม้ใหญ่ ทำลายป่าไม่ได้ และไม่ได้เป็นการจัดสรรให้ที่ดินและยกป่าให้แก่ชาวบ้าน การให้สิทธิการจัดการตามกฎหมายเป็นการป้องกันคนไปกลั่นแกล้งเขา ไปไล่ที่เขา เอาที่เขาไป มันจะเกิดปัญหาตามมาอีกมากมายและรุนแรง
      "ผมมองว่า เราควรจะกระจายอำนาจให้ชาวบ้านดูแลและจัดการป่า ที่ผมมั่นใจอย่างนี้เพราะว่า หนึ่ง วิธีที่ชาวบ้านอยู่กับป่ามาแต่ดั้งเดิมพิสูจน์ตัวเองได้แล้วว่าดูแลป่าได้ สอง ต้นทุนในการจัดการดูแลป่าของชาวบ้านต่ำที่สุดถ้าเทียบกับเจ้าหน้าที่รัฐดูแลรักษาป่า เพราะไม่ต้องไปตั้งสำนักงาน บ้านเขาอยู่ตรงนั้น ทำมาหากินและใช้ชีวิตอยู่กับป่าอยู่แล้ว ไม่ต้องไปลาดตระเวน เพราะชาวบ้านเขาลาดตระเวนด้วยระบบวิถีชีวิตการทำมาหากิน ใครตัดไม้ออกจากป่าเขาก็เห็นโดยที่ไม่ต้องมานั่งตั้งด่าน เขาอยู่ตรงนั้น รู้จักกันหมด ใครจะผ่านถนนเขาก็เห็น ต้นทุนการดูแลรักษาป่าจึงต่ำ ในทางเศรษฐศาสตร์จึงคุ้มค่าที่จะให้ชุมชนเป็นคนดูแลป่า
      "การให้อำนาจแก่ชุมชนหรือชนชั้นล่างเข้ามามีส่วนร่วมในการจัดการดูแลทรัพยากร โดยเฉพาะทรัพยากรที่ขาดแคลน ชนชั้นกลางและชนชั้นสูงจะรู้สึกหวงอำนาจ หวงทรัพยากร กลัวว่า พ.ร.บ. ป่าชุมชนกำลังจะเอาที่เอาป่าไปให้ชาวบ้าน ยิ่งถ้าให้ป่าชุมชนมีในเขตป่าอนุรักษ์ก็จะทำลาย คิดว่าหากป่าเป็นของชุมชน ชุมชนก็จะครอบครอง เข้าไปทำอะไรก็ได้ เหมือนที่ชนชั้นกลางแสวงหาผลประโยชน์จากธุรกิจหรืออะไรต่ออะไรที่เขาเป็นเจ้าของ ในกฎหมายบอกว่าป่าอนุรักษ์รวมถึงเขตอุทยานแห่งชาติ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า เขตห้ามล่าสัตว์ป่า และเขตอื่น ๆ ที่เป็นพื้นที่ต้นน้ำลำธารหรือพื้นที่ที่มีคุณค่าของสิ่งแวดล้อมอันควรอนุรักษ์ แต่ลงไปดูในพื้นที่เถิด จะเห็นว่าเขตอนุรักษ์ที่ว่านั้นมันทับที่ทำกิน ทับบ้านชาวบ้านที่เขาอยู่มาก่อนกันมากแค่ไหน เพราะเจ้าหน้าที่อยากอาศัยกฎหมายป่าอนุรักษ์ให้อำนาจเจ้าหน้าที่ จึงมีการประกาศเขตอนุรักษ์กันบนแผนที่ คือสำรวจหยาบ ๆ แล้วกางแผนที่ประกาศกันเลยโดยไม่เห็นหัวชาวบ้าน
      "ข้อเสนอว่าให้ป่าอนุรักษ์เป็นป่าส่วนกลางไม่มีเจ้าของ และให้กันที่ทำกินชาวบ้านออกไปจากเขตอนุรักษ์ ออกโฉนด ออก นส. ๓ ไปเลย แล้วกันส่วนที่เหลือไว้เป็นป่า อย่าไปยุ่ง เป็นแนวคิดอีกทางหนึ่งที่ดี แต่การกันที่ดินในเขตป่าที่ชาวบ้านทำกินออกเป็นเอกสารสิทธิ นส. ๓ หรือโฉนด ไม่ได้เกิดขึ้นในเวลาอันสั้น และไม่ได้เกิดขึ้นง่าย ๆ ในที่สุดป่าที่ถูกกันไว้ก็จะมีสภาพเป็นสมบัติที่ไม่มีเจ้าของ เจ้าหน้าที่ดูแลไม่ทั่วถึง กลายเป็นทรัพย์สินสาธารณะหลวม ๆ ที่ไม่มีใครดูแล เป็นอะไรที่ลอย ๆ มันจะเกิดการรุมใช้ประโยชน์ในระยะสั้น ไม่มีใครยอมรับภาระดูแลรักษา เกิดสิ่งที่เขาเรียกว่าเป็นโศกนาฏกรรมของสาธารณสมบัติ หรือ Tragidy of the Commons แต่บางคนไม่เข้าใจเรื่อง Tragidy of the Commons นี่เป็นทฤษฎีเศรษฐศาสตร์ หมายถึงอะไรที่ลอยๆ ไม่มีใครเป็นเจ้าของ ไม่มีใครดูแลรักษา เมื่อมีใครคนหนึ่งเข้ามาเอาประโยชน์ คนอื่นก็ตามเข้ามาเอาประโยชน์ และเมื่อมีคนเอามากขึ้นเรื่อย ๆ มันก็จะหมด อย่างกรณีป่า เมื่อนายทุนมาเอาประโยชน์ ชาวบ้านก็จะเห็นว่า 'อ้าวก็กูนั่งอยู่เฉย ๆ มันก็หมดลง ๆ งั้นกูก็เอาด้วย' กลายเป็นว่าทุกคนบอกว่า 'ถึงกูอยู่เฉย ๆ มันก็หมด กูเอาด้วยดีกว่า' ก็รุมกันเข้าไปเอา ไม่มีใครคิดถึงระยะยาว กลายเป็น Tragidy of the Commons ในที่สุดทรัพยากรนั้นก็จะหมดไปอย่างรวดเร็ว เช่น น้ำในแม่น้ำเจ้าพระยา ขณะนี้ไม่มีใครเป็นเจ้าของ ชาวประมง ร้านอาหารริมน้ำ โรงงานอุตสาหกรรม ต่างก็ใช้ได้ สมมุติว่าโรงงานอุตสาหกรรมปล่อยน้ำเสียลงแม่น้ำ ชาวประมงก็ได้แต่มองตาปริบ ๆ ไปห้ามก็ไม่ได้เพราะไม่ใช่เจ้าของ มันเป็นของสาธารณะแบบหลวม ๆ มันเป็นของร้านอาหาร ของโรงงานอุตสาหกรรมด้วย แต่ถ้ายกลำน้ำให้ชาวประมงเป็นเจ้าของ ต่อไปนี้โรงงานอุตสาหกรรมจะปล่อยน้ำเสีย ชาวประมงจะเสียประโยชน์จากปลาที่ตายหรือมีน้อยลง ชาวประมงก็จะมาดูแลรักษาแม่น้ำ มีการตั้งกฎ กติกาเพื่อเกิดการต่อรองการใช้ทรัพยากรร่วมกัน เช่น หากโรงงานอุตสาหกรรมจะปล่อยน้ำเสียก็จะต้องจ่ายค่าชดเชยมูลค่าของปลาที่สูญเสียไป ในที่สุดอาจจะสูงมากเสียจนทำให้โรงงานยอมเดินเครื่องบำบัดน้ำเสียก่อนทิ้ง ชาวประมงผู้เป็นเจ้าของก็กลายเป็นผู้ควบคุม ดูแลรักษาแม่น้ำ แต่ทุกวันนี้แม่น้ำเจ้าพระยาไม่มีใครเป็นเจ้าของ มันจึงมีปัญหา นี่คือ Tragidy of the Commons อะไรที่เป็นของร่วมกันโดยที่ไม่มีใครเป็นเจ้าของ มันจะเจ๊ง
      "การจ้างให้ชาวบ้านมาเป็นเจ้าหน้าที่ เป็นลูกจ้างกรมป่าไม้ กรมป่าไม้ก็เคยทำแล้ว แต่ว่าไม่สำเร็จ มันไม่ใช่การแก้ปัญหา มันกลับไปสู่ระบบอำนาจเดิมอีก เพราะชาวบ้านไม่ได้รู้สึกว่าเป็นเจ้าของ ก็จะดูแลบ้าง ไม่ดูแลบ้าง ไม่มีความรู้สึกหวงแหนว่าเราจะเสียประโยชน์โดยตรงเพราะป่านี่ไม่ใช่ของเราแต่เป็นของรัฐ ของหลวง ดูง่าย ๆ เวลาที่ประปาหรือระบบน้ำบาดาลหมู่บ้านที่รัฐมาสร้างไว้โดยไม่ให้เป็นของชาวบ้าน เวลาเครื่องโยกสูบน้ำเสีย ชาวบ้านทำอย่างไร ก็รอให้รัฐมาซ่อม เพราะเขาไม่ได้มีส่วนร่วมเป็นเจ้าของ แต่ถ้าเป็นเครื่องสูบโยกน้ำบาดาลที่ชาวบ้านเขาร่วมทุนกัน เขาเป็นเจ้าของ เขาก็ต้องถนอมรักษา และซ่อมแซมเมื่อชำรุด
      "การกระจายอำนาจให้ชุมชนดูแลรักษาป่าจะทำให้เกิดประโยชน์มากที่สุด ตรงกันข้ามผมไม่เชื่อการกระจุกอำนาจการดูแลรักษาป่าให้อยู่ที่ราชการ ไม่เชื่อว่าเจ้าหน้าที่ดูแลรักษาป่าได้ งานศึกษาวิจัยที่ผมทำพบว่า เจ้าหน้าที่นั่นเองคือตัวการทำลายป่า เพราะไปรู้เห็นเป็นใจกับผู้มีอิทธิพลในท้องถิ่นและระดับชาติ ให้เข้าไปแสวงหาผลประโยชน์จากป่า การรวมศูนย์อำนาจในการจัดการป่าทำไม่ได้ เพราะได้พิสูจน์แล้วว่ามันเจ๊ง มันต้องกระจายอำนาจ
      "ชนชั้นกลางและชนชั้นสูงดูถูกชาวบ้านว่าเป็นคนที่ไม่มีภูมิปัญญา ไม่มีความรู้ เป็นคนโง่ กลัวว่าชาวบ้านจะฮุบที่มาเป็นของนายทุน คนที่คิดแบบนี้จะไม่ยอมลงพื้นที่ไปศึกษาป่าชุมชน ผมพยายามจัดให้คนเหล่านี้ไปดูป่าชุมชน ไปสัมผัส ไปดูความจริง ปรากฏว่าไปกันน้อยมาก แต่คนที่ไปเมื่อกลับมาก็เปลี่ยนความคิด จึงเสียดายว่า ถ้าคนเราคิดว่าตัวเองรู้แล้ว อยู่แต่ในพื้นที่แคบ ๆ ของตัวเอง อยู่จังหวัดตากก็จะรู้แต่ปัญหาจังหวัดตาก ไม่ยอมไปรู้ไปเห็นความจริงของที่อื่นเลย กลุ่มคนเหล่านี้จะแก้ปัญหาได้อย่างไร ถ้าผมไม่ได้ทำวิจัยเรื่องนี้ผมก็คงคิดเหมือนเขา เพราะมันอยู่ไกลตัว จะไม่เข้าใจวัฒนธรรมชาวบ้าน ไม่เข้าว่า social control เป็นอย่างไร
      "การกระจายอำนาจให้ชุมชนดูแลป่ามีหลายมิติ ไม่ใช่ว่าให้ทุกชุมชน กฎหมายฉบับนี้ให้แต่ชุมชนที่พร้อมและมีผลงานเป็นที่ประจักษ์ ไม่ใช่ว่าให้แล้วให้เลย แต่เขามีการควบคุม มีการลงโทษทางสังคม มีกฎเกณฑ์ความเชื่อร่วมกันของชุมชนคอยกำกับ ระบบความคิดแบบนี้คนชั้นกลางไม่รู้จัก สมาชิกวุฒิสภาและสภาผู้แทนราษฎรเป็นสภาชนชั้นกลาง จึงไม่เข้าใจเรื่องการใช้บ่อน้ำร่วมกัน ไม่เข้าใจว่าไข่มดแดงที่อยู่บนต้นมะม่วงในบ้านใคร คนในชุมชนก็สามารถไปเก็บมากินได้ เพราะมันเป็นของชุมชน สิทธิการเป็นเจ้าของ สิทธิการใช้ สิทธิของชุมชน มันซ้อนกันหมด สิ่งเหล่านี้สำคัญมากที่ทำให้ชาวบ้านร่วมกันจัดการป่ามาได้เป็นเวลานาน แต่วิธีคิดเรื่องความเป็นเจ้าของของชนชั้นกลางคือ ถ้าฉันเป็นเจ้าของรถ คนอื่นทำอะไรไม่ได้ ไม่เคยรู้จักการเป็นเจ้าของร่วมกัน จะรู้จักก็แต่การไปลงเงินร่วมกันตั้งบริษัท แล้วเมื่อมีผลกำไรก็แบ่งผลประโยชน์กัน ชนชั้นกลางจะไม่เข้าใจเรื่องสิทธิของชุมชน
      "ผมอยากให้สภาผู้แทนราษฎรยืนยันในร่างเดิมแบบที่ก่อนจะส่งให้วุฒิสภา เพราะผมเชื่อว่าร่างที่มาจาก สส. จะเกิดประโยชน์กับชาวบ้าน จะเกิดประโยชน์กับป่า กับการดูแลการจัดการรักษาป่ามากที่สุด แต่ถ้าในที่สุดกฎหมายผ่านออกมาเหมือนฉบับที่วุฒิสภาแก้ไข ชาวบ้านก็ไม่ได้อะไรเลย หากมองในแง่ดีก็อาจจะบอกได้ว่า กฎหมายฉบับนี้ทำให้ชาวบ้านเข้าใจว่า เขาเลือก สว. เลือก สส. ไปเพื่ออะไร รัฐสภามันเกี่ยวพันกับชีวิตเขาอย่างไร ผมคิดว่านี่คือบทเรียนอันยิ่งใหญ่ แม้ว่าบทเรียนที่ได้คือความเจ็บปวดบนต้นทุนมหาศาลก็ตาม และต่อไปเขาต้องเลือกผู้แทน (สว. และ สส.) ที่เข้าใจชีวิตเขาดีกว่านี้"

พนัส ทัศนียานนท์
ประธานกรรมาธิการสิ่งแวดล้อม วุฒิสภา

อ่าน (ฝ่ายคัดค้าน) คลิกที่นี่

แล้วคุณล่ะ สนับสนุน หรือ คัดค้าน !
ต้องการ แสดงความคิดเห็นเพิ่ม คลิกที่นี่

ชื่อ-สกุล:	*
E-Mail:
แสดงความคิดเห็นเพิ่มเติม	*
		*