รอยดำรง

การเสด็จเยือนอีสานของสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพเมื่อปี 2449 เป็นการเสด็จตรวจราชการตามหน้าที่เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ห้วงเวลานั้นเป็นยุคล่าอาณานิคมของบรรดามหาอำนาจตะวันตกและการสร้างรัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์ยุคเริ่มต้นของสยามด้วย นอกจากรายงานถึงสภาพพื้นที่ สิ่งที่พบเห็น ภารกิจ และอื่นๆ ตามอย่างหนังสือราชการทั่วไป ในเอกสารการตรวจราชการยังบอกนัยความสัมพันธ์และการต่อรองทางการเมืองระหว่างประเทศ การรวมความหลากหลายให้กลายเป็นไทย มุมมอง อุดมคติของชนชั้นปกครองต่อท้องถิ่น ฯลฯ แฝงเร้นประเด็นระหว่างบรรทัด นับเป็นหลักฐานชั้นต้นที่สำคัญสำหรับการย้อนกลับไปรับรู้สภาพอีสานเมื่อนับศตวรรษก่อน การติดตามแกะรอยทางเสด็จจึงเป็นเรื่องน่าสนุกเมื่อได้เห็นภาพเปรียบ พลวัตของสังคมตามยุคสมัย การเปลี่ยนผ่านของบ้านเมืองและผู้คน เทียบกับที่สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงฯ ทรงนิพนธ์ไว้ และโดยเฉพาะในภาพถ่ายยุครัชกาลที่ 5 ซึ่งเล่าความตามจริงให้คนรุ่นหลังได้รู้เห็นและเป็นแหล่งอ้างอิงเมื่อกล่าวถึงอีสานกาลก่อน