เรื่องของ “ฮานาโกะ”

แลไปรอบบ้าน  

บันทึกมุมมองสั้นบ้าง (ยาวบ้าง) ของ สุเจน กรรพฤทธิ์ นักเขียนสารคดีที่สนใจประเด็นประวัติศาสตร์ ปรากฎการณ์ทางสังคม ไม่ว่าจะการเมือง สิ่งแวดล้อม จนถึงเรื่องราวเล็กๆ ใกล้ตัว

---

สุเจน กรรพฤทธิ

ภาพอนุสาวรีย์ฮานาโกะ หน้าสถานีรถไฟคิจิโจจิ (ภาพจากหนังสือพิมพ์ Japan Times)

ต้นเดือนพฤษภาคม 2017 ที่ผ่านมา ผมเห็นข่าว “ฮานาโกะ” ช้างไทยที่เป็นขวัญใจคนญี่ปุ่นจนคนที่นั่นคิดถึง ถึงกับสร้างอนุสาวรีย์เอาไว้ให้ที่หน้าสถานีคิจิโจจิ (Kishijoji)แล้วก็นึกถึงความทรงจำเล็กๆ ขึ้นมาได้

เพราะ คิจิโจจิ เป็นสถานีรถไฟเล็กๆ ในเขตมุซาชิโนะ อยู่ค่อนไปทางด้านตะวันตกของกรุงโตเกียว เป็นสถานีต้นทางที่ทำให้ผมไปพบกับฮานาโกะเมื่อปี 2015

 โดราเอมอนตอน “ฮานาโกะ”(ฉบับภาษาอังกฤษ)

“ฮานาโกะ” ในโรงเลี้ยงช้างกลางแจ้ง  ภาพนี้ถ่ายเมื่อปีต้นปี 2015 

ฮานาโกะตัวที่ 1

คนเกิดทศวรรษที่ 1980 โตในทศวรรษที่ 1990 แบบผม ชื่อช้าง “ฮานาโกะ” ถือเป็นชื่อคุ้นหู แม้ไม่ทราบรายละเอียดเกี่ยวกับช้างตัวนี้มากนัก

ผมรู้จักช้าง “ฮานาโกะ” ตัวแรก จากการ์ตูนโดราเอมอน ที่ อ. ฟูจิโกะ เอฟ ฟูจิโกะ ผู้เขียน/วาด เล่าถึง “ฮานาโกะ” ช้างไทยในสวนสัตว์กลางกรุงโตเกียวที่จะถูกฆ่าเนื่องจากเป็นภาระด้านอาหารในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2

อาจารย์ฟูจิโกะฯ วางโครงเรื่องให้โดราเอมอน กับโนบิตะ ย้อนเวลากลับไปช่วยมันระหว่างที่สวนสัตว์ถูกกดดันจากนายทหารให้สังหารมันเสีย

โดราเอมอนแก้ปัญหาการเคลื่อนย้ายช้างหนักหลายตัน ด้วยการใช้ “ไฟฉายย่อส่วน” ลดขนาดฮานาโกะ จากนั้นก็ใช้ “ประตูทุกหนแห่ง” ส่งมันไปใช้ชีวิตในป่าลึกของอินเดีย รอดจากน้ำมือนายพลใจร้ายอย่างหวุดหวิด

ผมมาทราบภายหลังว่า “ฮานาโกะตัวจริง” ที่เป็นต้นเค้าโดราเอมอนตอนนี้ ตายด้วยความอดอยากในช่วงสงครามโลก และอาจารย์ฟูจิโกะน่าจะรู้จักและผูกพันหับช้างตัวนี้ดี

อาจารย์ฟูจิโกะ คงตั้งใจใช้การ์ตูนเยียวยาความหวังวัยเด็กจัดการช่วยเหลือช้างตัวโปรดที่คนญี่ปุ่นรุ่นอาจารย์ฟูจิโกะรักเป็นหนักหนาให้มีชีวิตต่อไปในโลกของการ์ตูนโดราเอมอน

ด้านหน้าสวนสัตว์อิโนะคาชิระ

ฮานาโกะตัวที่ 2

ชื่อ “ฮานาโกะ” กลับมาผ่านตาผมอีกเมื่อผมเจอหนังสือเล่มชื่อ “ลูกช้างฮะนะโกะ” ในชั้นหนังสือชุมนุมวรรณศิลป์ มธ. สมัยห้องชุมนุมอยู่ท่าพระจันทร์

อย่างไรก็ตามหนังสือเล่มนั้นก็เป็นนิยายเกี่ยวกับช้างฮานาโกะที่มีเนื้อเรื่องอีกแบบหนึ่ง

หลังจากนั้นชื่อ “ฮานาโกะ” ก็หายไปจากความรับรู้ของผมอีกนาน จนเมื่อสองสามปีที่ผ่านมา มีข่าวในสื่อญี่ปุ่นว่า มีการล่ารายชื่อช่วยเหลือช้างไทยเชือกหนึ่งกลับบ้าน เพราะมันอยู่โดดเดี่ยวในสวนสัตว์ที่ญี่ปุ่นและมีสุขภาพทรุดโทรมมานานแล้ว

ดีเบทนี้ค่อนร้อนแรงในโลกออนไลน์ ผมได้แต่ติดตามข่าวคราวอย่างเงียบๆ เพราะไม่มีข้อมูลและรู้น้อยเกินกว่าที่จะกระโดดลงไปวิพากษ์วิจารณ์ร่วมกับเขา

จนปี 2016 มีโอกาสไปญี่ปุ่น เลยตัดสินใจหาข้อมูลจริงจังจนพบว่า “ฮานาโกะ” ตัวที่เป็นข่าวถือเป็น “ฮานาโกธตัวที่สอง” ที่ถูกส่งไปญี่ปุ่นหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ยุติราว 4 ปี (1949)

ผู้ที่ส่งไปคือ ร้อยเอกสมหวัง สารสาส บุตรชายอดีตรัฐมนตรีกระทรวงเศรษการ (กระทรวงพาณิชย์ในปัจจุบัน) สมัยรัฐบาลพลเอกพหลพลพยุหเสนาที่ลี้ภัยการเมืองอยู่ในญี่ปุ่น

ร้อยเอกสมหวังผูกพันญี่ปุ่นไม่แพ้บิดา เขาตั้งใจปลอบใจเด็กๆ ชาวญี่ปุ่นที่บอบช้ำหลังสงครามจึงตัดสินใจซื้อลูกช้างพัง (ช้างตัวเมีย) ตัวหนึ่งส่งให้กับสวนสัตว์อูเอโนะ กรุงโตเกียว

ลูกช้างตัวนั้นมีชื่อไทยว่า “พังคชา” อายุราว 2 ปี

ร้อยเอกสมหวังบันทึกว่า วันที่ช้างพังตัวน้อยถึงท่าเรือเมืองโกเบ ก่อนจะส่งไปโตเกียว มีคนนับแสนมารอดู จากนั้นมันก็ได้รับชื่อ “ฮานาโกะ” (ดอกไม้ทองคำ) จากฮานาโกะตัวก่อนโดนมติเอกฉันท์ของมหาชนชาวโตเกียว

เมื่อไม่ทราบวันเกิด ทราบแต่อายุ คนญี่ปุ่นลงมติให้มันเกิดวันที่ 1 มกราคม 1947 และให้ฉลองวันเกิดให้มันทุกปีนับแต่นั้น จนปี 1954 ฮานาโกะถูกย้ายไปอยู่ที่สวนสัตว์อิโนะคาชิระ เขตมุซาชิโนะ ด้านตะวันตกของโตเกียว งานฉลองวันเกิดให้กับฮานาโกะก็ยังคงจัดขึ้นเป็นประจำ

เด็กๆ กำลังเล่นกับตราประทับรูปฮานาโกะ

ตราประทับที่ระลึกของสวนสัตว์อิโนะคาชิระรูปฮานาโกะ (2015)

ฮานาโกะในวัย 68 ปี 

ปี 2015

ผมจับรถไฟจากสถานีชินจูกุ เข้าสู่ JR Chuo Lineจากนั้น ขบวนรถมุ่งตรงไปทางตะวันตก และผมไปลงที่สถานีคิจิโจจิ

ความรู้สึกแรกที่ผมถึงสถานีคิจิโจจิและสัมผัสเมืองมุซาชิโนะคือ ผู้คนที่นี่น้อยกว่าโตเกียวชั้นในมากและร่มรื่นกว่าเพราะมีต้นไม้ใหญ่อยู่แทบทุกมุมถนน

กูเกิ้ลเอิร์ธบอกให้ผมเดินออกจากสถานีรถไฟ ตัดสวนสาธารณะที่ร่มรื่นแห่งหนึ่ง จากนั้นข้ามถนนไปยังสวนสัตว์อิโนะคาชิระที่ตั้งอยู่ท่ามกลางแมกไม้ร่มครึ้ม

วันที่ผมไปเป็นวันหยุด จึงพบผู้ปกครองที่นำบุตรหลานตัวเล็กๆ มาเที่ยว

โดยภาพรวม สวนสัตว์อิโนะคาชิระเป็นสวนสัตว์ที่ไม่ได้กว้างใหญ่นักเมื่อดูจากแผนผัง สิ่งที่ทำให้ผมรู้ได้ทันทีว่าฮานาโกะเป็นดาวเด่น คือ “ตราประทับ” สวนสัตว์ที่นี่เป็นรูปฮานาโกะ

เมื่อสำรวจชนิดสัตว์ในสวนสัตว์จากบอร์ดข้อมูล ผมพบว่าสัตว์ส่วนมากเป็นสัตว์ป่าขนาดเล็ก เช่น กระต่าย แรคคูน กวาง ลิง สัตว์ที่มีขนาดใหญ่ที่สุดคือฮานาโกะ “ช้างเอเชียจากประเทศไทย”

ไม่น่าแปลกเลยที่สวนสัตว์แห่งนี้มีจุดขายคือ “ฮานาโกะ” มาตลอด

บรรยากาศในสวนสัตวร่มรื่นสวนสัตว์เปิดโอกาสใหเยาวชนสัมผัสสัตว์บางชนิดได้อย่างใกล้ชิดเช่น กระต่ายและสัตว์ตระกูลเดียวกับหนูที่เชื่องและชอบเล่นกับคน

ที่ด้านในสุดของสวนสัตว์ ถัดจากบริเวณที่จัดให้เป็นที่พักผ่อน โรงเลี้ยงช้างของฮานาโกะโดดเด่นกว่าจุดอื่น โรงเลี้ยงช้างที่นี่ถูกแบ่งเป็นสองส่วนคือ โรงเลี้ยงภายในที่เปิดให้คนเข้าไปทักทายฮานาโกะยามอากาศหนาวหรือหิมะตก กับโรงเลี้ยงกลางแจ้ง

โชคดี ที่วันนั้นคุณยายฮานาโกะออกมากลางแจ้งทำให้ผมได้ทัก “สวัสดีคุณยาย” เป็นภาษาไทย

ฮานาโกะรู้หรือไม่ ผมไม่ทราบ แต่ฮานาโกะก็เดินมาชูงวงทักทายแล้วก็ยืนจ้องอยู่นาน

ก่อนผมหันหลังกลับ คนใกล้ตัวผมชี้ให้ดูฮานาโกะที่เดินมาใกล้ๆ ขอบโรงเลี้ยงอีกครั้งคล้ายจะร่ำลา

ผมได้แต่ยืนอึ้ง เพราะตะกอนความทรงจำวัยเด็กถูกกวนให้ฟุ้งขึ้นมา นึกถึงข่าวแล้วก็ได้แต่สงสารคุณยายที่ทำหน้าที่ทูตไทยกิตติมศักดิ์ประจำญี่ปุ่นมาเกือบทั้งชีวิตอย่างโดดเดี่ยว แต่ผมก็ไม่อาจกล่าวหาได้เลยว่าสวนสัตว์แห่งนี้ดูแลคุณยายไม่ดี เพราะมีคนดูแลคุณยาย 24 ชม. น้ำ อาหาร ไม่
เคยขาด แถมคนญี่ปุ่นที่มาก็ล้วนแต่ชื่นชอบคุณยายทั้งนั้น

หลังจากนั้น ผมตั้งใจว่าจะกลับไปเยี่ยมคุณยายทุกครั้งที่ได้ไปโตเกียว

แต่ปลายปีนั้น ผมก็ทราบว่านั่นเป็น “โอกาสเดียว” ที่ผมได้พบกับคุณยายฮานาโกะ

เพราะคุณยายฮานาโกะจากไปในวันที่ 26 พ.ค. 2016

หนังสือพิมพ์ญี่ปุ่นลงรายงานตรงกันว่า สายวันนั้นผู้ดูแลพบว่าคุณยายลุกไม่ขึ้นการล้มลงของช้างมีผลอย่างมากกับระบบหายใจเมื่อสัตวแพทย์แก้ไขสถานการณ์ไม่ได้ ในที่สุด ฮานาโกะก็สิ้นลมในเวลา 15.00 น. วันเดียวกันอย่างสงบด้วยอายุย่าง 70 ปี

คนญี่ปุ่นจำนวนมากรู้จักฮานาโกะดีและมักพาลูกหลานมาเยี่ยมคุณยาย

ร้านอาหารในสวนสัตว์ ใช้ฮานาโกะเป็นกิมมิค

ปี 2017

ผมยังรู้สึกเสียดายว่าไปญี่ปุ่นหลายครั้ง อยู่ญี่ปุ่นบางทีหลายเดือน เคยเขียนสารคดีความสัมพันธ์ไทย-ญี่ปุ่น ชอบประเทศญี่ปุ่นเสียเปล่า แต่กลับไม่เคยค้นเรื่องของ “คุณยายฮานาโกะ” อย่างจริงจัง

มาทราบจากงานเขียนของรุ่นพี่ที่ทำงานทราบจากการไปเยี่ยมฮานาโกะเมื่อปี 2015 และมาทราบจากสื่อญี่ปุ่นว่า ด้วยอายุเกือบ 70 ปี คุณยายมีความหมายกับคนญี่ปุ่นในช่วงของการฟื้นฟูประเทศมากมายเพียงใด

เด็กๆ ที่อายุราว 7 ขวบ ตอนคุณยายไปถึงญี่ปุ่นครั้งแรก วันนี้คนที่ยังมีชีวิตอยู่ก็มีอายุกว่า 77 ปี กลายเป็นคุณปู่ คุณย่า ส่วนรุ่นลูกของพวกเขาเป็นวัยทำงานที่รู้จักกับฮานาโกะดีไม่แพ้กัน

ผมไม่มีข้อมูลว่า เมื่อ “ดารา” อย่างฮานาโกะหายไป สวนสัตว์อิโนะคาชิระปรับตัวอย่างไร แต่ที่แน่ใจได้ก็คือ – – คนญี่ปุ่นยังไม่ลืมฮานาโกะ

สำนักข่าวเกียวโดรายงานเมื่อต้นเดือนพฤษภาคม 2560 ว่า มีการสร้างรูปปั้นของฮานาโกะที่สถานีคิจิโจจินี้จากเงินบริจาคของคนที่รำลึกถึงฮานาโกะ รูปปั้นนี้สูง 1.5 เมตร ยาว 2.5 เมตร เป็นฮานาโกะอิริยาบถชูงวงและก้าวเท้าไปข้างหน้า

สำหรับคนในเขตมซาชิโนะ ฮานาโกะยังมีชีวิตอยู่ในใจของพวกเขา โยอิชิ มะซุโซะเอะ เจ้าหน้าทีกรุงโตเกียวเคยพูดกับผู้สื่อข่าวหลายสำนักว่า “ฮานาโกะมาญี่ปุ่นหลังสงคราม ให้ความฝันและความหวังกับเด็กๆ”

***

ด้วยข้อจำกัดปัจจุบัน คงยากที่จะมี “ฮานาโกะตัวที่สาม”

ผมได้แต่ส่งความคิดถึงไปที่ญี่ปุ่น ภาวนาให้คุณยายหลับสบายท่ามกลางความรักจากชาวโตเกียว

หลังทำหน้าที่โดดเดี่ยวไกลบ้าน นานกว่า 7 ทศวรรษ