สารคดีขั้นพื้นฐาน

สารคดีขั้นพื้นฐานเป็นเรื่องง่ายๆ สำหรับมือใหม่และรวมทั้งคนสอน หากเข้าใจหลักพื้นฐานและหยิบนำมาใช้เป็น

Level 2 หรือเปรียบว่าชั้นปีที่ 2 ของค่ายสารคดี รุ่นที่ 15 ไปลงพื้นที่แบบค้างแรมกันที่ราชบุรี หลังผ่าน Level 1 ในพื้นที่ส่วนกลางกันมาแล้วในช่วงไตรมาสแรกของค่าย

ใช้เวลาในภาคสนาม 4-5 ชั่วโมงสำหรับการเก็บข้อมูลพื้นที่ และมีเวลาเขียนอีก 2 ชั่วโมงในการนำข้อมูลมาเขียนเป็นสารคดีขนาดสั้น (Short Documentary) 1 หน้า

ได้ผลงานมาแบ่งปันกันอ่าน รับคำแนะนำ คำวิจารณ์ และแนวทางการปรับปรุงงานให้ดียิ่งขึ้น ก่อนเผยแพร่ในวงกว้างต่อไป

มีผลงานบางชิ้นอยากชวนชม เป็นแบบฝึกหัดถอดบทเรียนพื้นฐานการเขียนสารคดีอย่างง่าย

สามผู้สืบสาน หนังใหญ่แห่งวัดขนอน

(1) ยืด… ยุบ… สะอึก… ย่างสามขุม
(2) เสียงกังวานของครูพากย์ดังเป็นสัญญาณก่อนที่นักแสดงจะย่ำส้นเท้าลงบนเวที ปฐมบทแห่งมหรสพหนังใหญ่ขนาดย่อม นำเราเข้าสู่วรรณคดีอันเลื่องชื่อที่โลดแล่นมีชีวิตบนหนังวัว ผ่านงานฉลุลายด้วยฝีมือของช่างศิลป์ ท่าเยื้องย่างอันสง่างาม และการร่วมสืบสานวัฒนธรรมจากอดีตกาลของคนทั้งจังหวัด
(3) เราท่องไปในความประณีตของศิลปกรรมหนังใหญ่ จากภูมิปัญญาของชาวบ้าน สู่การอนุรักษ์ให้คงอยู่คู่ยุคสมัย จวบจนกลายเป็นเจตจำนงอันยิ่งใหญ่ของชาติ ด้วยประสบการณ์ของ สามผู้สืบสาน สามบทบาทแห่งวัดขนอน จังหวัดราชบุรี
(4) บัดนี้ เชิด…
(5) พระครูพิทักษ์ศิลปาคม เจ้าอาวาสวัดขนอนเล่าให้เราฟังว่า ก่อนที่หนังใหญ่จะข้ามพ้นกำแพงวังสู่ชุมชน เดิมทีเป็นเพียงมหรสพที่ได้รับอนุญาตให้ทำการแสดงแค่ในเขตวังเท่านั้น ประชาชนจะมีโอกาสน้อยหรือแทบไม่มีสิทธิ์ในการรับชม นับตั้งแต่เกิดสงครามโลกครั้งที่ 2 ศิลปะไทยถูกลดบทบาทลงจนไม่สามารถประกอบกิจกรรมรื่นเริงได้มาก หนังใหญ่ที่เป็นของหลวงจึงถูกทิ้งขว้างโดยไม่ได้รับการดูแลเท่าที่ควร 
(6) จนกระทั่งปี พ.ศ.2517 หนังใหญ่ถูกหยิบขึ้นมาปัดฝุ่นให้เป็นที่สนใจของสังคมอีกครั้ง จากการตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์ไทยรัฐ เกิดเป็นการฟื้นฟูและการหวนกลับมาอย่างจริงจัง จนได้รับการยกย่องจาก UNESCO ให้เป็น 1 ใน 6 ชุมชนดีเด่นของโลกที่มีผลงานในการอนุรักษ์มรดกวัฒนธรรมเชิงนามธรรม ในปี พ.ศ. 2550
(7) ท่านพระครูยังมีเจตจำนงที่จะผลักดันให้หนังใหญ่ได้รับรางวัลมรดกทางวัฒนธรรมที่ไม่สามารถแตะต้องได้ หรือ ICH จาก UNESCO ซึ่งเป็นอีกรางวัลทรงคุณค่า เพื่อยกระดับศิลปะแขนงนี้ให้คนรุ่นหลังเห็นความสำคัญ เพราะเป็นความจริงที่ปฏิเสธไม่ได้ว่า คนรุ่นหนุ่มสาวที่อยากเป็นช่างฝีมืออาจลดลงไปตามกาลเวลา
(8) และท่านยังมีส่วนสำคัญในการผลักดันให้หนังใหญ่เข้าสู่หลักสูตรการเรียนรู้ในโรงเรียน เพื่อให้เยาวชนได้สืบสานมรดกอันล้ำค่านี้ต่อไป
(9) “ฝึกไว้ให้มาก ๆ ฝึกไว้ให้เป็นเยาวชนของหมู่บ้านวัดขนอน จะได้สืบทอดต่อเนื่อง” พระราชดำรัสของสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี แก่ครูฉลาด ถาวรนุกูลพงศ์ ครูสอนการเเสดงหนังใหญ่ ผู้บ่มเพาะต้นกล้าแห่งศิลปะการแสดง เมื่อครั้งที่ครูฉลาดได้มีโอกาสพาคณะหนังใหญ่ไปทำการแสดงที่กระทรวงวัฒนธรรม พ.ศ. 2532 
(10) ด้วยกระแสพระราชดำรัสในครั้งนั้นรวมถึงความมุ่งมั่นตั้งใจของกลุ่มคณะได้ทำให้วัดขนอนเป็นโรงเพาะกล้าสำคัญ ที่ไม่เพียงผลิตต้นกล้ารุ่นใหม่ที่ช่วยสืบทอดศิลปะการแสดงหนังใหญ่ไม่ให้เลือนหายไปจากหน้าประวัติศาสตร์ แต่ที่นี่ยังเป็นบ้านหลังใหญ่ที่ทำให้ความเป็นอยู่ของคนในชุมชนเปลี่ยนแปลงไป
(11) จิตวิญญาณความเป็นศิลปินของครูฉลาด ขณะนี้ได้ถูกสืบทอดโดยทายาทรุ่นถัดมาอย่าง ครูจฬรรณ์ ถาวรนุกูลพงษ์ ผู้จัดการคณะหนังใหญ่วัดขนอนคนปัจจุบัน ซึ่งมีอุดมการณ์อันแน่วแน่ที่จะอนุรักษ์ศิลปะการแสดงหนังใหญ่ให้ยั่งยืน และมีแนวคิดที่จะบูรณาการศิลปะให้ร่วมสมัยอย่างสร้างสรรค์ โดยที่ยังคงไว้ซึ่งจารีตดั้งเดิม ทำให้วัดขนอนไม่ได้เป็นแค่เพียงแหล่งสืบสานศิลปะการแสดงหนังใหญ่ที่สำคัญ แต่ยังกลายเป็นศูนย์รวมจิตใจ เด็กก็จะเชิดตัวหนังไป นักท่องเที่ยวก็จะหลั่งไหลเข้ามา กลายเป็นช่องทางสร้างรายได้ให้แก่คนในชุมชน
(12) โดยครูจฬรรณ์แสดงทัศนคติต่อหนังใหญ่ที่คงอยู่คู่กับวัดขนอนไว้ว่า “เมื่อใดที่ชุมชนดูแลหนังใหญ่ หนังใหญ่ก็จะเลี้ยงตัวชุมชนเองเช่นกัน”
(13) วงปี่พาทย์บรรเลงมาถึงตอนท้าย ส่งความศรัทธาอันแรงกล้ามาให้คนรุ่นหลัง เป็นต้นแบบของการสืบสานศิลปะการแสดง ที่บอกเล่าให้เราได้ตระหนักถึงคุณค่าของวัฒนธรรม เสมือนเป็นรากฐานของชาติ สืบไป

ดูตามโครงสร้างงานเขียนสารคดี แค่มี “ชื่อเรื่อง” ที่อ่านแล้วเข้าใจ อ่านชื่อเรื่องแล้วรู้ว่าเป็นเรื่องเกี่ยวกับอะไร ก็ถือว่าสอบผ่านแล้ว และจะดียิ่งขึ้น หากวรรคสั้นที่เป็นชื่อเรื่องนั้นเป็นวลีที่มีความสละสลวยทางภาษาด้วย

“เปิดเรื่อง” ของเรื่องนี้ได้แก่ย่อหน้าที่ (1) – (4) ซึ่งผู้เขียนได้หยิบรูปแบบการแสดงหนังใหญ่มาใช้ได้อย่างกลมกลืน เก๋ไก๋ และปลุกความสนใจคนอ่านได้

เข้าสู่ “ตัวเรื่อง” ด้วยเสียงของแหล่งข้อมูล ที่ผู้เขียนได้ “สัมภาษณ์” ซึ่งถอดออกใช้ในงานเขียนแบบ “อ้างอ้อม” ในย่อหน้าที่ (5)

แล้วต่อด้วยการนำข้อมูล “ค้นคว้า” ออกมาใช้ได้อย่างไม่แห้งแล้งหรือรู้สึกว่าเชย หากกระชับ ได้ใจความอย่างพอดี และเห็นความสำคัญว่าเป็นข้อมูลที่คนอ่านควรรู้ อ่านแล้วเห็นความสำคัญของหนังใหญ่ ในย่อหน้า (6) – (7) และ (9) ซึ่งในย่อหน้าหลังได้ใช้การโคว๊ซข้อมูลสำคัญไว้ในอัญประกาศด้วย

ส่งต่อเข้าสู่ประเด็นการสืบสานตามที่ตั้งไว้ในชื่อเรื่อง ด้วยตัวละครรุ่นที่ 3 ในย่อหน้า (11) ตามด้วยเสียงของเขาจากที่ผู้เขียนได้คัดประโยคสำคัญมาแสดงไว้แบบ “อ้างตรง” ไว้ในอัญประกาศ ในย่อหน้า (12) ก่อน “ปิดเรื่อง” ด้วยสำนวนของผู้เขียนเองในย่อหน้า (13)

เป็นสารคดีขั้นพื้นฐานง่ายๆ เรื่องหนึ่ง ที่เล่าเรื่องจบได้ในหน้าเดียว เป็น Short Documentary หรือ สารคดีสั้น ที่สมบูรณ์อยู่ในตัว