“การทำงานเพื่อช่วยบุคคลที่ตกทุกข์และมีปัญหา

เป็นปัจจัยชีวิตของข้าพเจ้า”

องุ่น มาลิก

– 1 –

ในช่วงชีวิตอันแสนสั้น นายจะทำอะไรทิ้งไว้ให้กับโลก ให้กับประเทศ ให้กับบ้านที่เราเกิดมาอาศัยอยู่ได้บ้าง ? อย่างน้อยก็ให้การที่เราเกิดเป็นคนนี้มีค่าขึ้นมา

ผมเกิดคำถามแบบนี้ขึ้นอีกครั้งเมื่อคราวยืนอยู่หน้าเนินคอนกรีตเล็ก ๆ ติดกับสถาบันปรีดี พนมยงค์ ในซอบทองหล่อ ซึ่งฝังร่างของบุคคลท่านหนึ่งเอาไว้

หลายคนอาจนึกไม่ออกว่าซอยทองหล่อ ทำเลทองทางธุรกิจ ที่ซึ่งราคาที่ดินนับมูลค่ากันเป็นตารางเซนติเมตรด้วยระดับร้อยล้านบาทขึ้นไปจะมีสุสานของใครบางคนตั้งอยู่ได้

หากถามบรรดานักธุรกิจผู้บูชาเงินเป็นพระเจ้า เขาอาจมองคนที่ทำเช่นนี้ว่าบ้า ด้วยถ้าหากเปลี่ยนจากการทำเป็นสุสานแล้วเอาไปใช้ประโยชน์ทางธุรกิจผลทีได้ย่อมแตกต่างกันลิบลับ ทั้งการกระทำนั้นจะดลบันดาลให้บุคคลผู้นั้นและลูกหลานร่ำรวยมหาศาลใช้สิบชาติก็ไม่จบ

แต่บุคคลที่ผมได้มีโอกาสทำความคารวะขณะนี้เธอไม่ได้คิดเช่นนั้น … .

เพราะ “ เงิน” มิใช่ความ “ ยั่งยืน” ในชีวิตของเธอ

กลับกัน เธอเชื่อว่า “ เงิน” คือตัวนำความยุ่งยากและเดือดร้อนมาสู่ผู้ถือครอง และจะดีกว่าหากเงินถูกใช้ไปในการช่วยเหลือเพื่อนมนุษย์รวมถึงสังคมที่มีปัญหารอการแก้ไขอยู่มากมาย

นี่คือจุดประสงค์ของครู “ องุ่น มาลิก” ซึ่งนอนสงบอยู่ภายใต้ผืนดินแห่งนี้ และในปัจจุบันเจตนารมย์ของครูบางส่วนกำลังออกดอกออกผลอย่างเป็นรูปธรรม …

– 2 –

88 ปีก่อน …5 เมษายน 2460

เด็กหญิงองุ่น บุตรีพระรุกขชาติบริรักษ์ กับ นางบู่ สุวรรณมาลิก ภรรยาคนที่ ๓ ถือกำเนิดขึ้นที่บ้านใกล้สวนจิตรลดา และถึงแม้เธอจะเป็นลูกสาวภรรยาคนที่สาม แต่ก็ได้รับการศึกอย่างดีไม่น้อยหน้าลูกคนอื่น เพราะบิดาเป็นถึงช่างไม้และคนสวนคนสำคัญของรัชกาลที่ 6

องุ่น จึงได้เรียนถึงระดับอุดมศึกษาที่คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และจบออกมาในปี 2480 ซึ่งสมัยนั้นเป็นที่ทราบดีว่าน้อยคนนักจะได้ร่ำเรียนไปถึงขั้นนี้

ช่วงที่เธอเรียนจบ เกิดสถานการณ์เศรษฐกิจตกต่ำครั้งใหญ่อันเป็นผลจากสงครามโลกครั้งที่หนึ่ง รัฐบาลของรัชกาลที่ 7 จัดการแก้ปัญหากด้วยการปลดข้าราชการเพื่อประหยัดงบประมาณ ซึ่งแน่นอนว่า พระรุกขชาติบริรักษ์ซึ่งเป็นบิดาของเธอก็รวมอยู่ในกลุ่มนี้ด้วย

จนถึงปี 2484 … สงครามมหาเอเชียบูรพาระเบิดขึ้น บ้านข้างสวนจิตรลดาก็ไม่สามารถอยู่ได้อีกต่อไปเพราะภัยจากลูกระเบิด องุ่นตัดสินใจรวบรวมเงินมาซื้อที่ที่ซอยทองหล่อซึ่งสมัยนั้นมีสภาพเป็นทุ่งนาและมีถนนลูกรังสายเล็กๆ ตัดผ่านในราคาตารางวาละไม่กี่บาท

โดยช่วงนั้นเธอได้ไปสอนภาษาอังกฤษที่โรงเรียนเขมะสิริอนุสรณ์ ต่อมาก็เป็นเลขานุการโรงงานยาสูบ ที่อยู่ไม่ไกลจากทองหล่อนัก ก่อนจะกลับมายึดอาชีพครูอีกครั้ง โดยได้ย้ายไปสอนในโรงเรียนอีกหลายแห่งในเขตพระนคร ทั้งสุกิจวิทยา วัดธาตุทอง ก่อนจะกลับไปเรียนอีกครั้งเมื่อคณะคุรุศาสตร์จุฬาฯ ประกาศรับนักศึกษา (เพื่อผลิตคนออกมาเป็นครูโดยเฉพาะรุ่นแรก) จากนั้นก็ได้ทุนไปศึกษาต่อสาขาจิตวิทยาที่ประเทศสหรัฐอเมริกา ก่อนจะกลับมาสอนหนังสือที่จุฬาฯและศิลปากรช่วงสั้นๆ

ช่วงเวลาที่สอนในศิลปากรนี่เอง ครูองุ่นเริ่มต้นทำกิจกรรมร่วมกับนักศึกษา ก่อนที่จะย้ายไปสอนสาขาวิชาจิตวิทยาที่คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ในช่วงสุดท้ายของชีวิตราชการ

เป็นที่ทราบกันดีกว่าระหว่างปี 2510-2516 ขบวนการนักศึกษามีพลังมาก ด้วยเป็นยุคที่หนุ่มสาว “ หาความหมาย” จากการเรียนมหาวิทยาลัย อีกทั้งกิจกรรมการเมืองมิได้จำกัดวงอยู่เฉพาะนักศึกษาในกรุงเทพฯ เท่านั้น ตามหัวเมืองต่างๆ อย่างมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ซึ่งก็มีความคึกคักไม่แพ้กัน

แน่นอนว่าแนวทางการสอนของครูองุ่นก็ม่ได้ยึดถือคัมภีร์เป้นสำคัญแต่อย่างใด หากแต่ยึดถือแนวคิดและมุ่งปลูกฝังสิ่งดีๆ ให้ลูกศิษย์เป็นสำคัญ

เทพศิริ สุขโสภา ศิลปินชื่อดัง เขียนบันทึกความทรงจำช่วงเรียนอยู่ศิลปากรเกี่ยวกับครูองุ่นว่าว่า “ อาจารย์องุ่นสอนภาษาอังกฤษ… วิธีการสอนมีอะไรที่แปลกกว่าอาจารย์อื่นๆ ถ้าคุณมีความคิดดีๆ อยู่ในงานแกให้คะแนนเต็มไปเลย ยกตัวอย่างเพื่อนผมคนหนึ่งเขียนถึงชีวิตวัยเด็กว่า เช้าวันหนึ่งแม่ได้ส่งกระเป๋าให้ฉัน แล้วชี้ไปที่ปลายทางซึ่งเวลานั้นตะวันกำลังฉายแสง และแม่บอกว่าจงเดินตรงไปทางนี้ คิดสิอย่างนี้ไม่ให้ครูให้คะแนนเต็มร้อยได้อย่างไร…”

ที่เชียงใหม่ ครูองุ่นซื้อที่ดินผืนหนึ่งอยู่อย่างสมถะ คนทั่วไปรู้จักในนาม “ สวนไผ่หิน” ซึ่งต่อมาได้ชื่อว่า “สวนอัญญา” ที่นี่เองได้กลายเป็นที่รวมตัวของนักกิจกรรมและกลุ่มองค์กรพัฒนาเอกชนต่างๆ โดยความยินยอมของครูที่ให้ใช้สถานที่ได้อย่างเต็มที่

สิ่งที่น่าตื่นตะลึงก็คือ ครูองุ่นถึงกับลงทุนยกหน้าบ้านให้นักศึกษาใช้ โดยตนเองกับลูกบุญธรรมย้ายไปอาศัยอยู่ด้านหลัง แถมยังร่วมกับนักศึกษาเผยแพร่ประชาธิปไตยสู่ชนบทผ่านกิจกรรมต่างๆ มากมายไม่ว่าจะเป็นละครของชมรมศิลปะและการแสดง นอกจากนี้เธอยังมีส่วนในการก่อตั้งสหพันธ์ชาวนาชาวไร่ฯ ของภาคเหนือร่วมกับนักศึกษาและชาวบ้าน อีกด้วย

ตราบจนเกิดเหตุการณ์ล้อมปราบนักศึกษาและประชาชนในวันที่ 6 ตุลาคม 2519

เผด็จการจะกลับมายึดอำนาจไปจากประชาชนอีกครั้ง

หลังเหตุการณ์นี้เอง กิจกรรมเพื่อสังคมทุกอย่างยุติลง ครูองุ่นต้องวุ่นอยู่กับการประกันตัวลูกศิษย์ซึ่งโดนจับในข้อหาคอมมิวนิสต์ แต่ต่อมาตัวครูก็ถูกจับ แล้วถูกนำตัวไปขังที่ค่ายกักกันซึ่งรัฐบาลภายใต้การชักใยของกองทัพตั้งชื่อเสียสวยหรูว่า “ศูนย์การุณยเทพ” ร่วมกับผู้ต้องสงสัยข้อหาคอมมิวนิสต์คนอื่นๆ ซึ่งส่วนมากอายุน้อยกว่าทั้งสิ้น

“ที่นั่นเป็นค่ายทหาร ครูต้องทำทุกอย่างตั้งแต่ กวาดขยะ เคาะระฆัง บรรยากาศในนั้นก็น่าสนใจเพราะมีพวกหัวก้าวหน้าถูกจับเยอะ เวลาทหารมาบรรยายเพื่อล้างสมองพวกเขาก็จะต่อต้านโดยส่งเสียงโห่ฮา แต่ครูจะบอกกับพวกนั้นต้องเงียบฟังเขา โดยครูนั่งตัวตรงเป็นแบบอย่าง ครูอธิบายว่าถ้าคุณไม่ฟังเขาก็ไม่รู้ว่าเขาขี้เท่อยังไง” สินธุ์สวัสดิ์ ยอดบางเตย ลูกศิษย์ใกล้ชิดเล่าให้ฟังถึงชีวิตของครูองุ่นในค่ายกักกัน

นี่เอง ทำให้ครูองุ่นได้กับผู้คุมเป็นอย่างดี ทั้งยังเสนอการจัดเสวนาธรรมะขึ้นในสถานกักกันเป็นการ “สอน” ผู้คุมไปในตัวอีกต่างหาก

ภาพนักโทษวัยเกษียณนั่งบรรยายธรรมะให้ผู้คุมฟังคงหาดูไม่ได้จากค่ายกักกันที่ไหนเป็นแน่

นอกจากนี้ ครูยังยืนหยัดรับผิดชอบทุกสิ่งทุกอย่างที่ทำด้วยความภูมิใจโดยไม่หลบซ่อน ด้วยเชื่อว่านี่คือแนวทางที่ถูกต้องโดยไม่เกรงกลัวอำนาจเผด็จการ

ในรายงานพฤติกรรมที่ครูองุ่นโดนบังคับให้เขียนส่งเจ้าหน้าที่รัฐ ครูเขียนว่า

“พ.ศ. 2510 ข้าพเจ้ามาถึงมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ด้วยดวงใจเบิกบานที่จะได้ใช้ 10 ปีสุดท้ายของชีวิตครูให้ไพศาลที่สุด ทำการสอนอยู่ได้ระยะหนึ่ง ข้าพเจ้าก็พบว่านักศึกษาส่วนใหญ่มัวเมาอยู่กับการสนุก เที่ยวกลางคืน เต้นรำ เล่นรัก การพนัน ทั้งหญิงชาย นับเป็นสิ่งไร้ความหมายและไร้สร้างสรรค์ อาจเป็นเพราะเขาขาดความรู้ว่าชีวิตที่ดีกว่านั้นยังมี ชีวิตที่ประเสริฐที่ยังประโยชน์ต่อตนเองและสังคม…”

– 3 –

“ เธอทำอะไรอยู่

แกรก แกรก ฉันแผ้วถางแผ่นดิน

อัตชีวประวัติ ก็เขียนอยู่ทุกวัน

ผืนดินเกือบ 2 ไร่ ที่ซอยทองหล่อ

แผ่นดินนั้น ไม้ปลูกนานา

ที่แผ้วถาง และปลูกต้นไม้

มีเสียงนกร้องเพลง แล้วถลามาหาแมลงที่กอหญ้า

มีกระรอกไต่ต้นขี้เหล็ก กระโจนไปต้นมะพร้าว

นั่นเป็นแผ่นภาพ เป็นของขวัญ แก่คนทุกคน

ไผ่ มะขาม ตะขบ

หนุ่มสาว กลีบขี้เหล็ก ปลายเรียงรายบนพื้นดิน

กระจายระยับเหมือน ดาวบนท้องฟ้า

เหมือนแผ่นดินกลายเป็นทอง

นี้หรือคือ อุทยานน้อย มอบให้เธอจากดวงใจ ”

30 กว่าปีก่อน ลูกศิษย์ลูกหาที่มีโอกาสแวะมาเยี่ยมเยียนครูองุ่นที่ซอยทองหล่อ มักพบครูในขณะที่หยิบไม้กวาดมากวาดพื้นท่ามกลางแมกไม้ร่มรื่นในสวนสมดังบทกวีที่ครูได้รจนาไว้ในช่วงบั้นปลายชีวิต

นี่คือภาพชีวิตช่วงสุดท้ายของครูองุ่นหลังมรสุมร้ายพัดผ่าน

หลังออกจากสถานกักกัน ครูองุ่นอยู่เขียงไม่ไม้ได้อีกเนื่องจากถูกกดดันจากเจ้าหน้าที่รัฐที่ติดตามอยู่ทุกฝีก้าว ทำให้ครูตัดสินใจกลับมาอยู่กรุงเทพฯ

ครูก็ไม่ได้ท้อกับชะตากรรมแต่อย่างใด งานเพื่อสังคมที่เคยทำมาก็มิได้ลดลง กลับกันครูโหมหนักขึ้น เห็นได้จากการตั้งมูลนิธิ “ ไชยวนา” “ กลุ่มแม่บ้านชุมชนอ่อนนุช” และกองทุนมุ่งบำเพ็ญประโยชน์ต่อสังคมอย่าง “ พุทธทาสภิกขุ” เพื่อทำงานด้านธรรมะ  กองทุน “หมอเมืองพร้าว” เพื่อทำงานด้านสาธารณสุข ไม่รวมงานหุ่นมือที่ลูกศิษย์ลูกหาเรียกกันติดปากว่า “ หุ่นผ้าขี้ริ้ว” โดยครูจะนำไปแสดงให้เด็กด้อยโอกาสตามที่ต่างๆ ดู

หุ่นนี้ทำขึ้นจากเศษผ้าที่คนมาบริจาค ซึ่งครูเริ่มเย็บขึ้นมาตั้งแต่สอนหนังสืออยู่ที่จังหวัดเชียงใหม่

เชื่อว่าคนอายุ 20 ปีขึ้นไปขณะนี้ คงเคยดูละครหุ่นตอนเช้าตรู่เรื่อง “ เจ้าขุนทอง” ในวัยเด็กมาบ้าง นั่นล่ะคือส่วนหนึ่งจากผลิตผลของครูองุ่นที่ลูกศิษย์นำไปต่อยอดเผยแพร่ทางทีวี

แต่ไม่มีงานใดของครูที่สำคัญกว่าการก่อร่างสร้างสถาบันปรีดีร่วมกับมูลนิธิ ปรีดี พนมยงค์

11 พ.ค. 2526… ครูองุ่นทราบข่าวการถึงแก่อนิจกรรมของปรีดี พนมยงค์ ที่บ้านอองโตนี ประเทศฝรั่งเศส ด้วยความเสียดายเพราะท่านคือฮีโร่ในวัยเด็กของครูที่หาญกล้าลุกขึ้นมาทำการเปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบกษัตริย์มาสู่ระบอบปที่ประชาชนเป็นใหญ่

คืนนั้น…ครูลงมือร่างบางสิ่งลงในแผ่นกระดาษ ก่อนจะเดินออกจากบ้านไปหาสินธุ์สวัสดิ์ ยอดบางเตย ศิษย์ผู้ใกล้ชิดซึ่งมาอาศัยอยู่ในเรือนอีกหลังเพื่อขอความเห็นเกี่ยวกับรายละเอียดในกระดาษแผ่นนั้น

“เอาสิครู” สินธุ์สวัสดิ์ เห็นด้วยกับโครงการซึ่งระบุรายละเอียดว่า มูลนิธิไชยวนาจะยกที่ดิน 371 ตารางวาติดถนนในซอยทองหล่อให้มูลนิธิปรีดี พนมยงค์เพื่อร่วมขยายขอบเขตงานช่วยเหลือราษฎรให้กว้างขวางมากยิ่งขึ้น ด้วยเชื่อว่าสถาบันที่กำลังจะกำเนิดบนผืนดินแห่งนี้เป็น

“cause ที่กว้างไพศาล มีโอกาสบรรลุถึงประชาชนและเป็นแหล่งถึงมวลมิตรให้ทำงานร่วมกัน” เพื่อ “ ใช้ดำเนินกิจกรรมสร้างสรรค์อันเป็นประโยชน์ต่อสังคมและราษฏรไทยตามที่ท่านอาจารย์ปรีดี พนมยงค์ ห่วงใย” จากนั้นครูก็ติดต่อกับลูกศิษย์อาจารย์ปรีดี อย่างสุภา ศิริมานนท์ และดำเนินการจนที่ดินโอนมอบสำเร็จเสร็จสิ้น

เรียกได้ว่าทันทีที่ท่านปรีดีเสียชีวิต สถาบันปรีดีก็ถือกำเนิดขึ้นในทันทีที่บ้านของครูองุ่น

10 ธันวาคม 2531 …ครูองุ่นซึ่งเริ่มป่วยด้วยโรคมะเร็งมาตั้งแต่ปี 2539 ก็ยิ้มออก เมื่อพิธีวางศิลาฤกษ์สถายันปรีดีฯ มีผู้มีเกียรติจำนวนมากมาร่วมงาน

ในช่วงท้าย ๆ ของชีวิตนี้ครูองุ่นตัดสินใจเปลี่ยนจากบริจาคร่างกายให้โรงพยาบาลเมื่อตนเองเสียชีวิตมาเป็นการเตรียมสุสานตัวเองในที่ดินของมูลนิธิไชยวนาซึ่งอยู่ข้างบ้านของตนเอง

บางคนอาจมองว่าครูยึดติด แต่จุดประสงค์ใหญ่ที่ผมรับรู้ได้ก็คือครูตัดสินใจใช้ร่างตัวเอง  “ปกป้อง” พื้นที่แห่งนี้ นอกเหนือจากพินัยกรรมที่ระบุว่า “ที่ดินผืนนี้ห้ามขาย” ให้ทำประโยชน์กับสังคมเท่านั้น

21 มิถุนายน 2533 ครูองุ่นจากไปอย่างสงบ ทิ้งไว้แต่ความปรารถนาดี ปณิธานอันงดงามไว้ให้คนรุ่นหลัง และพินัยกรรมสั่งเสียที่ล้วนแต่มอบทรัพย์สินของตนเองเพื่อเป็นประโยชน์ต่อผู้อื่นในสังคม

24 มิ.ย. 2538…พิธีเปิด “ สถาบันปรีดี พนมยงค์” อย่างเป็นทางการ หลังตัวตึกก่อสร้างและเก็บรายละเอียดเสร็จจนใช้การได้ก่อนหน้าถึง 2 ปี ทำให้กลุ่มกิจกรรมต่างๆ มีโอกาสใช้ประโยชน์จากพื้นที่ซึ่งครูองุ่นได้เสียสละไว้ให้อย่างคึกคักไม่ว่าจะเป็นกิจกรรมเด็ก ดนตรี วรรณกรรม ฯลฯ

– 4 –

สำหรับผม ชีวิตของ “ ครูองุ่น” เป็นแบบเรียนให้กับคนรุ่นหลังได้

มิใช่เพียงเพราะท่านบริจาคที่ดินให้มูลนิธิปรีดี พนมยงค์ …

มิใช่เพียงเพราะท่านเข้าร่วมกับฝ่ายนักศึกษา…

แต่เป็นเพราะในยามท่านมีชีวิต ท่านได้ปฏิบัติตัวได้อย่างน่าสรรเสริญ คือมีธรรมะในชีวิต มีปณิธานมั่นคงในการทำเพื่อคนอื่น ซึ่งแม้กาลเวลาจะผ่านไปเท่าใด ครูก็แสดงให้เห็นว่า แม้จะเป็นคนๆ เดียว ก็สามารถทำสิ่งที่เป็นประโยชน์ต่อคนอื่นได้

ต่างกับใครหลายคนที่ไม่คิดแม้แต่จะทำ…

“ ศรีบูรพา” เคยกล่าวไว้ใน “ จนกว่าเราจะพบกันอีก”  ว่า

“ฉันไม่คิดว่าการมีชีวิตอยู่เพียงแต่จะกินไปวันหนึ่ง และแสวงหาความสุขไปวันหนึ่ง แล้วก็รอวันเจ็บป่วยและตายนั้นเป็นสิ่งที่มีค่าอะไร ตามความเห็นของฉัน ชีวิตเช่นนั้นเป็นของว่างเปล่าเท่ากับไม่ได้เกิดมาเลยในโลกนี้ ชีวิตเฉยๆ ไม่มีความหมายสำหรับฉัน ถ้าฉันอยู่ ฉันต้องอยู่ในชีวิตที่ดีงาม และชีวิตที่ดีงามนั้นต้องมีอะไรมากกว่าการหากิน การแสวงหาความสนุก แล้วก็รอวันตาย ชีวิตที่ดีงามย่อมมีอยู่ และถูกใช้ไปเป็นคุณประโยชน์แก่คนอื่น”

“ครูองุ่น”  มีชีวิต “งาม” ไม่ผิดจากที่ศรีบูรพากล่าวไว้นัก

*******************************************************************************
เอกสารอ้างอิง

กุหลาบ สายประดิษฐ์ (ศรีบูรพา). จนกว่าเราจะพบกันอีก. สนพ. พีพี (2521).

กาญจนา สาวิตรี บรรณาธิการ. รำลึกถึง ดอกไม้กลางใจชน ครูองุ่น มาลิก. โครงการเชิดชูปณิธานครูองุ่น มาลิก มูล นิธิไชยวนา. (เนื่องในวาระครบ 9 ปีแห่งการถึงแก่กรรม 21 มิ.ย. 2542).

กาญจนา สาวิตรี บรรณาธิการ. ชีวิตงาม ครูองุ่น มาลิก. โครงการเชิดชูปณิธานครูองุ่น มาลิก มูลนิธิไชยวนา.(เนื่องในวาระครบ 10 ปีแห่งการถึงแก่กรรม 21 มิ.ย. 2543).

ขอขอบคุณ

ธีรภาพ โลหิตกุล , สินธุ์สวัสดิ์ ยอดบางเตย ที่เอื้อเฟื้อข้อมูล

และแนะนำให้ผมรู้จักสามัญชนผู้ยิ่งใหญ่นาม “ องุ่น มาลิก”