การกลับมาของกระทิงแห่งเขาแผงม้า

ไฟป่าและเขาแผงม้า

     เขาแผงม้าเป็นชื่อที่ชาวบ้านแถวอำเภอวังน้ำเขียว จังหวัดนครราชสีมา เรียกเทือกเขาแห่งหนึ่งที่มีลักษณะคล้ายแผงคอม้า มีอาณาเขตเชื่อมต่อกับอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ เทือกเขาแห่งนี้มีพื้นที่ ๓ หมื่นกว่าไร่ ในอดีตมีสภาพเป็นป่าดิบชื้น มีต้นไม้ขึ้นปกคลุมหนาแน่น กรมป่าไม้ประกาศให้เป็นส่วนหนึ่งของป่าสงวนแห่งชาติเขาภูหลวง ภายหลังถูกประชาชนบุกรุกเข้าจับจองเปลี่ยนป่าเป็นไร่พืชเกษตร ในฤดูแล้งยังเกิดไฟป่าเป็นประจำทุกปี
      "สมัยก่อนชาวบ้านเรียกเขาแผงม้าว่า ภูเขาไฟ เพราะหน้าแล้งจะเกิดไฟป่าทุกปี สาเหตุส่วนหนึ่งเกิดจากชาวบ้านเผาป่าเพื่อทำให้เกิดหญ้าระบัด ง่ายต่อการล่าสัตว์ ไฟไหม้แต่ละครั้งนานเป็นเดือน ควันไฟเห็นแต่ไกลหลายสิบกิโล ยิ่งตอนกลางคืนเห็นไฟสีแดงฉานเต็มเขา" พี่อรทัย โจษกลาง หรือพี่เบิ้ม หนุ่มใหญ่อดีตเกษตรกรชาวอำเภอปักธงชัย ผู้มาร่วมบุกเบิกปลูกป่าบนเขาแผงม้าเมื่อเจ็ดปีก่อน ชี้ให้เราดูพื้นที่ปลูกป่า ในความดูแลของมูลนิธิคุ้มครองสัตว์ป่าและพรรณพืชแห่งประเทศไทย ในวันแรกที่เราเดินทางมาถึง 
      หญ้าระบัดคือหญ้าที่เพิ่งแตกใบอ่อนขึ้นมาภายหลังการเกิดไฟป่า เป็นอาหารโปรดของสัตว์กินพืชพวก เก้ง กวาง ซึ่งมักจะออกมากินหญ้าอ่อน โดยหารู้ไม่ว่ากำลังตกเป็นเหยื่อของนายพราน ที่วางกับดักหรือมาซุ่มยิง
      "พวกนายพรานคงไม่ตั้งใจทำให้เกิดไฟป่าหรอก แต่ทุกครั้งพอจุดไฟแล้ว ไฟมันก็ลามทุ่งไปเรื่อย ๆ ไม่มีใครไปดับหรอก เหมือนกับชาวบ้านที่จุดไฟเผาซากไร่ของตัวเองก่อนจะปลูกพืชไร่ในฤดูกาลใหม่ แล้วไฟมันลามขึ้นบนเขา เลยเกิดไฟป่าบนเขาแผงม้าทุกปี ฝีมือคนทั้งนั้น ไม่ใช่ผีสางเทวดาที่ไหนหรอก" พี่เบิ้มย้ำ
      ลำพังไฟป่า ไม่ใช่ตัวการสำคัญที่ทำให้ป่าใหญ่ที่เคยอุดมสมบูรณ์ เช่นเขาแผงม้า กลายสภาพเป็นป่าเสื่อมโทรม แต่การบุกรุกป่าทำไร่มันสำปะหลัง ไร่ข้าวโพด และการลักลอบตัดไม้ขนาดใหญ่พวกไม้มะค่า ไม้ยาง ไม้ตะแบก น่าจะเป็นคำตอบสุดท้ายที่ทำให้ป่าดิบชื้นกลายสภาพมาเป็นภูเขาหัวโลน 
      วันหนึ่งในปี ๒๕๓๗ นิคม พุทธา อดีตลูกจ้างกรมป่าไม้ซึ่งลาออกมาทำงานกับมูลนิธิคุ้มครองสัตว์ป่าฯ และดำรงตำแหน่งหัวหน้าโครงการพัฒนาชนบท เพื่อการอนุรักษ์ชุมชนรอบพื้นที่อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ ได้นำพรรคพวกเดินเท้าขึ้นมาสำรวจบริเวณเขาแผงม้า เพื่อหาพื้นที่ปลูกป่าถาวรเฉลิมพระเกียรติ เนื่องในวโรกาสที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงครองราชย์ครบ ๕๐ ปี

เรื่องเล่าบนขุนเขา

      วันรุ่งขึ้นเราเดินทางลงไปหุบวังทองหลาง หุบแห่งหนึ่งในเขาแผงม้า ซึ่งเมื่อไม่กี่ปีก่อนมีสภาพไม่ต่างจากเขาหัวโล้น แต่ปัจจุบันกำลังจะเป็นป่าสมบูรณ์ มีต้นประดู่ ปอหูช้าง ขี้เหล็ก ตีนเป็ด นนทรี อายุหกเจ็ดปีให้เห็นเป็นระยะ ไม้ท้องถิ่นพวกนี้ชาวบ้านที่เข้าร่วมโครงการปลูกป่าฯ ช่วยกันปลูกแซมกับต้นไม้ชนิดอื่น 
      เขาแผงม้าเป็นภูเขาดิน มีชั้นหน้าดินหนาเหมาะที่จะปลูกป่า ยังพอมีพรรณไม้ท้องถิ่นหลงเหลืออยู่ทั้งไม้ยืนต้น ไม้พุ่มขนาดกลาง ขึ้นกระจัดกระจายอยู่ทั่วไป การปลูกป่าจึงได้วางแผนที่จะรักษาไม้ท้องถิ่นไว้เป็นสำคัญ
      "ปีแรก ๆ เรายังไม่มีความชำนาญในการปลูกป่า ยังใช้วิธีการปลูกป่าแบบเดิม ๆ คือเราจะถางป่า ไถพรวนหน้าดิน เลือกปลูกไม้ประดู่ หรือปลูกไม้สักชนิดใดชนิดหนึ่งแบบเรียงแถวเหมือนสวนป่า หากมีต้นไม้อื่นแซมขึ้นมาก็ถางทิ้ง ต่อมาเราได้เรียนรู้จากชาวบ้าน จึงค่อย ๆ เปลี่ยนวิธีการปลูกป่ามาเน้นการฟื้นตัวของป่าตามธรรมชาติ และในป่าจริง ๆ ต้นไม้ก็ไม่ได้ขึ้นเป็นระเบียบ หรือมีต้นไม้เพียงชนิดเดียว เราจึงไม่ไถพรวนหน้าดิน ไม่เก็บริบสุมเผา ไม่ตัดฟันไม้ท้องถิ่น และไม่นำพืชพันธุ์ไม้ต่างถิ่นเข้าไปปลูก ไม่ใช้สารเคมีหรือยาฆ่าหญ้า และเริ่มปลูกจากยอดเขาลงมาบริเวณไหล่เขาและพื้นที่ราบ เวลาปลูกหากมีหญ้าคาปกคลุมก็เหยียบหญ้าคาให้ราบ แล้วขุดดินเป็นหลุมเอากล้าไม้ปลูกลงไป" พี่โชคอธิบาย "ชาวบ้านยังรู้ด้วยว่า หญ้าคาถ้าไฟไม่ไหม้ และไม่ถางมันสักสองสามปี มันจะทับชั้นกัน" 
      "หมายความว่าอย่างไรครับ ทับชั้นกัน" เราเริ่มสงสัย
      "คือโดยธรรมชาติของหญ้าคา เมื่อเราไปถางมันก็จะแตกขึ้นมาใหม่ หรือถ้าหญ้าคาโดนไฟมันก็จะแตกดอกเลย แต่ถ้าปล่อยให้มันทับชั้นกันสักสองสามปี ต้นสาบเสือจะงอกขึ้นมาเอง พอสาบเสือโตขึ้นมา หญ้าคาก็จะหายไปกลายเป็นปุ๋ย ความชุ่มชื้นก็จะกลับมา พอสาบเสือเกิดมันก็เริ่มจะมีสังคมของสัตว์เข้ามาเกี่ยวข้อง แมลงมากินน้ำหวาน พอมีสัตว์เล็กเข้ามา สัตว์ใหญ่ก็ติดตามมา เช่น หมูป่า ชะมด อีเห็น เม่น กระรอก กระแต กระต่ายป่า ค้างคาวก็เข้ามาเกี่ยวข้อง สัตว์พวกนี้แหละที่มาช่วยกระจายพันธุ์"

เสียงปืนนัดแรก

      "มึงรู้หรือเปล่ากูเป็นใคร มึงมาจากไหน ใครเป็นหัวหน้ามึง"
      นิคมยังจำคำพูดนี้ได้ดี เมื่อต้องเผชิญหน้ากับเถ้าแก่ชลอ และลูกน้องเป็นครั้งแรก ขณะที่เขาง่วนอยู่กับงานตัดทางขึ้นเขาแผงม้า 
      "เถ้าแก่บอกว่า เขาเป็นเจ้าของที่ดินทั้งหมดบนเขาแผงม้า เขาคิดว่าผมเป็นข้าราชการกรมป่าไม้ที่มาปลูกป่า จึงเรียกถามหาหัวหน้า ขู่ว่าจะไปแจ้งความว่าผมบุกรุกและทำลายทรัพย์สิน แม้ว่าผมจะพยายามอธิบายอย่างใจเย็นว่าผมไม่ใช่ข้าราชการ และไม่ได้มีเจตนามาหาประโยชน์ส่วนตัว ต้องการมาฟื้นฟูป่า แต่เขาไม่ยอมท่าเดียว" นิคมเล่าให้ฟังขณะนั่งพักอยู่ริมลำธารในหุบวังทองหลาง
      พื้นที่ปลูกป่าบนเขาแผงม้านั้น แม้ในทางนิตินัยจะเป็นป่าสงวนแห่งชาติ แต่โดยพฤตินัยแล้ว คนแถวนั้นรู้กันว่า พื้นที่นับพันไร่ เป็นกรรมสิทธิ์ของเถ้าแก่ชลอ ซึ่งรับซื้อในราคาถูกมาจากชาวบ้านที่บุกรุก ดังนั้นเมื่อที่ดินของเถ้าแก่จะกลายเป็นป่า จึงเป็นเรื่องที่ยอมกันไม่ได้
      "ปรกติผมนอนในกระท่อมเล็ก ๆ เช้าวันหนึ่งผมตื่นมา บนโต๊ะนอกกระท่อมมีจดหมายวางอยู่ ข้อความในจดหมายมีว่า "ถ้ามึงไม่อยากตาย ให้รีบลงจากเขาไป" 
      พี่เบิ้มเล่าเสริมว่า "ภรรยาของพี่โชคก็โดนขู่ว่า ผัวมึงไม่ตายดีแน่ แม้กระทั่งชาวบ้านที่มาช่วยงาน ก็ถูกขู่ว่าทำงานบนเขาไม่ปลอดภัย ชาวบ้านจึงทยอยเก็บข้าวของลงไป ไม่ยอมขึ้นเขาอีก บอกว่าผู้ใหญ่บ้านเตือนว่าอยู่บนนี้ตายแน่ เอาหน้าอกมารับลูกปืนอย่างเดียว ผมต้องอยู่คนเดียว จึงไปตามคนแถวบ้านมาช่วยทำงานไปพลาง ๆ ก่อน"
      โครงการปลูกป่าจึงเดินหน้าต่อไปพร้อม ๆ กับเสียงด่าทอของลูกน้องเถ้าแก่ ที่มาชี้หน้าด่าพวกเขาว่า "อ้ายเหี้ยนี่พูดไม่รู้เรื่อง ระวังเถอะมึง"

หมูป่า ลวดไฟฟ้า และแนวกันไฟ

      พอเราเดินขึ้นจากหุบวังทองหลาง ก็ได้สัมผัสลมหนาวซึ่งพัดกรรโชกแรง ลมหนาวมาเยือนคราใด ก็เป็นสัญญาณให้เจ้าหน้าที่โครงการปลูกป่าฯ รู้ว่า ถึงเวลาต้องทำแนวกันไฟแล้ว ก่อนที่ไฟป่าจะเผาผลาญแปลงปลูกป่า ที่แลกมาด้วยหยาดเหงื่อ และแรงงานของผู้คนจำนวนมาก
      เดินต่อมาได้สักพักก็ถึงแนวป้องกันไฟป่า ซึ่งก็คือเส้นทางที่ตัดรอบป่ากันไม่ให้ไฟป่าจากฟากหนึ่งลุกลามไปอีกฟากหนึ่งได้ ชาวบ้านสิบกว่าคนกำลังช่วยกันถางหญ้า ตัดต้นไม้ จุดไฟเผาไม่ให้หลงเหลือเป็นเชื้อเพลิงได้ 
      "แนวกันไฟบางแห่งต้องใช้คนถางเป็นเดือน ๆ รอบป่าพื้นที่ ๕,๐๐๐ ไร่ เราสร้างฐานเฝ้าระวังไฟป่าสี่แห่งบนยอดเขา มีเวรยามลาดตระเวนทั้งกลางวันและกลางคืน หากพบเห็นไฟป่าก็จะส่งคนออกไปดับไฟป่าทันที ...สองปีแรกถือว่าเหนื่อยและลำบากมาก เพราะเรายังต้องวัดใจกันอยู่" พี่เบิ้มบอก
      "วัดใจกับใครครับ" เราถาม
      "เรากลัวชาวบ้านรอบ ๆ จะบุกมาเผาป่า เพราะเรายังไม่รู้ใจเขา คือรอบ ๆ พื้นที่ปลูกป่าเป็นไร่ข้าวโพด ไร่มันสำปะหลัง เจ้าของที่ล้วนบุกรุกป่าสงวน เขากลัวว่าเมื่อมีโครงการปลูกป่าฯ จะทำให้กรมป่าไม้มาผนวกพื้นที่ของเขาเข้าไว้กับป่าอนุรักษ์ เราต้องไปอธิบายทำความเข้าใจว่าเราไม่เกี่ยวข้องอย่างใด อีกประการหนึ่ง ชาวบ้านที่เราจ้างมาปลูกป่า ในอดีตก็เคยเผาป่าล่าสัตว์มาก่อน เราจึงไม่แน่ใจว่าเขาช่วยเราจริง ไม่แน่ใจว่าจะมีคนมาจุดไฟล่าสัตว์อีกไหม แต่พอเรามาปลูกป่า ไฟก็ไหม้บนเขาแผงม้าน้อยมาก ผมคิดว่าเกิดจากการที่พวกเราพยายามพูดคุยกับชาวบ้านรอบป่าตลอดเวลาว่า ตรงนี้เป็นต้นน้ำลำพระเพลิงที่พวกเขาได้ประโยชน์ อธิบายว่าต้นไม้บนนี้ไม่ใช่ของมูลนิธิ ไม่ใช่ของใคร ถ้าพี่น้องมาปลูกก็เป็นของพี่น้อง เป็นของชาวบ้านด้วย ป่าพวกนี้จะเกิดได้เพราะพี่น้อง ไม่ใช่ของคนใดคนหนึ่ง"

การกลับมาของกระทิง

      เช้าตรู่วันรุ่งขึ้นเราขับรถขึ้นเขา ลงจากรถเดินเท้าลุยเข้าไปในพงหญ้าไม่ถึง ๕ นาที มองลงไปด้านล่างคือหุบไร่ป้าแข ช่วยกันตั้งกล้องในบังไพรรอดูกระทิงที่กำลังจะปรากฏตัว
      นิคม พุทธา ผู้เห็นกระทิงครั้งแรกบนเขาแผงม้าในปี ๒๕๓๘ เล่าให้ฟังว่า ขณะนั้นเขากำลังอาบน้ำอยู่ที่กระท่อมริมหน้าผา พอมองไปไกล ๆ ตรงหุบเขาด้านล่างเห็นฝูงสัตว์รูปร่างคล้ายวัวกำลังหากิน สงสัยว่าใครปล่อยวัวบ้านเข้ามากินหญ้าในป่า พอเอากล้องส่องดูจึงรู้ว่าเป็นกระทิงฝูงขนาด ๘-๑๐ ตัว 
      เมื่อเจ็ดปีก่อน กระทิงตัวหนึ่งที่เจ้าหน้าที่ตั้งชื่อว่า ลอม ได้นำฝูงกระทิงจากเขาใหญ่เดินเข้ามาหากินในป่าเขาแผงม้า ลอมเป็นกระทิงตัวเมียอายุมากที่สุดในฝูง ซึ่งโดยธรรมชาติจะเป็นผู้นำฝูงโยกย้ายถิ่นหากิน เดินทางมาพร้อมกับ กาง กระทิงจ่าฝูงเพศผู้ที่ทำหน้าที่ป้องกันไม่ให้ตัวผู้ตัวอื่นเข้ามาใกล้ฝูง กางและลอมจึงเป็นกระทิงรุ่นแรกที่เข้ามาหากินบนเขาแผงม้า และต่อมาได้ออกลูกออกหลานอาศัยอยู่บนเขาแผงม้า 
      "ทุกวันนี้กระทิงบนเขาแผงม้าส่วนใหญ่เป็นลูกหลานของคุณยายลอม ลูกของคุณยายตัวหนึ่งชื่อ อ้ายดื้อ เป็นกระทิงหนุ่มใหญ่แต่ดื้อเหลือเกิน มันชอบเอาเขาขวิดเล่นกับกระทิงตัวอื่น ทั้งหมดหากินเป็นฝูงเล็ก ๆ ๗-๑๐ ตัว กระจายไปตามหุบเขาในเขาแผงม้า ตอนแรกที่กระทิงเข้ามาหากิน เราตื่นเต้นมาก ไปแจ้งให้เจ้าหน้าที่อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ส่งคนมาคุ้มครอง กลัวว่าจะมีคนมาล่า พวกเราเปลี่ยนเวรไปนั่งเฝ้า แต่ตอนหลังเราเปลี่ยนวิธีการใหม่ เราไปประชาสัมพันธ์ ไปพูดคุยกับชาวบ้านว่ากระทิงเป็นสัตว์คุ้มครอง เป็นสัตว์ที่หาดูได้ยาก ในอดีตเราเอาเนื้อมันมากิน แต่ต่อไปถ้าเราดูแลไม่ให้ใครมายิง ที่นี่จะกลายเป็นแหล่งดูกระทิง ตอนนี้เริ่มมีคนรู้จักกันมากขึ้น" นิคมชี้ให้ดูหุบเขาที่เห็นกระทิงฝูงแรก โผล่ออกมาเมื่อเจ็ดปีก่อน

ขอขอบคุณ

มูลนิธิคุ้มครองสัตว์ป่าและพรรณพืชแห่งประเทศไทย ในพระบรมราชินูปถัมภ์
คุณนิคม พุทธา 
คุณโชคดี ปรโลกานนท์ 
คุณอรทัย โจษกลาง 
เจ้าหน้าที่โครงการปลูกป่าถาวรเฉลิมพระเกียรติ เขาแผงม้า