นาทีชีวิตกับการทำงานของหมาใน

      หลาย ๆ คนมักถามผมว่า "จะไปเที่ยวไหน ?" เมื่อเห็นสัมภาระรวมทั้งอุปกรณ์ข้าวของต่าง ๆ ที่ผมตระเตรียมไว้ก่อนออกเดินทาง และเมื่อตอบว่า "ผมไปทำงาน ไม่ได้ไปเที่ยว" หลายคนก็ทำท่าแปลกใจ คงเพราะ "วันทำงาน" ที่ผมว่า เป็นวันหยุดสุดสัปดาห์สำหรับคนส่วนใหญ่ ระยะหลังเมื่อมีคนถามบ่อยเข้า จากคำตอบจึงเหลือแต่เพียงรอยยิ้มปริศนา สุดแล้วแต่ใครจะเข้าใจ
      วันหยุดสุดสัปดาห์สองวันแม้จะดูน้อยนิด แต่มันก็มีค่ามหาศาลสำหรับคนทำงานที่ไม่ชอบชีวิตเมืองที่วุ่นวาย ห่างจากตัวเมืองขอนแก่นที่ผมพักอยู่ไปไม่เกิน ๓ ชั่วโมง ผมจะเข้าไปพบกับความสงบเงียบในใจกลางของผืนป่าที่มีความอุดมสมบูรณ์ที่สุดแห่งหนึ่ง ที่นั่นเป็นเสมือนห้องเรียนธรรมชาติหลังใหญ่ที่รอให้นักเรียนน้อย ๆ อย่างผมหรือผู้คนที่สนใจเข้าไปสัมผัสและเรียนรู้ถึงวิถีอันยิ่งใหญ่ของธรรมชาติ ที่แห่งนี้คือ "ทุ่งกะมัง" หรือที่รู้จักกันอย่างเป็นทางการว่า "เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าภูเขียว"
      ผมเริ่มต้นที่ทุ่งกะมังด้วยงานที่ไม่ยากนัก นั่นคือการไปศึกษาพฤติกรรมของนกที่ลงมาใช้น้ำที่บ่อน้ำซึ่งอยู่ห่างจากสำนักงานเขตฯ ประมาณ ๘๐๐ เมตร ใกล้ ๆ กับบ่อน้ำ มีบังไพรกึ่งถาวรสร้างเอาไว้สำหรับให้คนรักนกหรือใครก็ตามที่สนใจมาเฝ้าดูพฤติกรรมของนก ผู้คนจำนวนมากรวมทั้งผมมีโอกาสได้เข้าไปใช้ประโยชน์จากบังไพรแห่งนี้ ได้เห็นความงดงาม ความน่ารัก รวมทั้งอิริยาบถต่าง ๆ ของนกซึ่งมีอยู่ไม่น้อยกว่า ๔๐ ชนิด นอกจากนกแล้ว ที่บ่อน้ำยังมีสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมอีกหลายชนิด ไม่ว่าจะเป็นกระรอกดินแก้มแดง แมวดาว เก้ง หมาไม้ กระแตเหนือ รวมทั้งเพียงพอนเส้นหลังขาวที่ได้ชื่อว่าเป็นสัตว์ป่าหายากชนิดหนึ่ง
      และหลังจากที่ผมแวะเวียนมา "ทำงาน" ในบังไพรที่ทุ่งกะมังนานหลายเดือน นอกจากจะได้รู้ได้เห็นวิถีชีวิตส่วนหนึ่งของนกนานาชนิดเหล่านี้แล้ว ผมยังมีโอกาสได้เห็นวิธีการทำงานของ "ทีมไล่ล่า" อันทรงประสิทธิภาพของหมาใน สัตว์ที่ถือเป็นตัวร้ายอันดับต้น ๆ ในผืนป่าเมืองไทยด้วย
      หมาใน เป็นหมาป่าหนึ่งในสองชนิดที่มีอยู่ในเมืองไทย (อีกชนิดหนึ่งคือ หมาจิ้งจอก ชนิดที่เรียกว่า Asiatic Jackal) ปัจจุบันจัดเป็นสัตว์ป่าหายาก เนื่องจากพื้นที่ป่าที่มันอาศัยลดน้อยลง รวมทั้งยังถูกล่าในบางพื้นที่ แต่สำหรับในป่าภูเขียวแล้ว หมาในยังจัดเป็นสัตว์ที่มีโอกาสพบเห็นได้บ่อย ๆ บริเวณสะพานใกล้ ๆ หน่วยพิทักษ์ป่าศาลาพรม เคยมีหลายคนเห็นฝูงหมาในเกือบ ๒๐ ตัวเดินข้ามน้ำในตอนเช้า ๆ บริเวณทุ่งกะมังก็เคยมีรายงานการพบหมาในรวมฝูงกันมากถึง ๔๒ ตัว ผมเองเคยพบอยู่หลายครั้งเหมือนกัน แต่เป็นฝูงที่ไม่ใหญ่นัก ราว ๆ ฝูงละ ๕-๗ ตัว

      แต่หลังจากที่ได้ยินแต่เสียงอยู่หลายครั้ง ในที่สุดผมก็มีโอกาสได้เห็นการทำงานของหมาในด้วยตาตัวเอง
      ครั้งแรกเกิดขึ้นขณะที่ผมและเพื่อนเฝ้ารอถ่ายภาพนกนกนานาชนิดที่แวะเวียนเข้ามากินลูกไทรที่กำลังสุกบริเวณหน่วยฯ ศาลาพรม ระหว่างที่จดจ่ออยู่กับการถ่ายภาพ ก็มีเสียงร้องของกวางดังขึ้นสอง-สามครั้งในราวป่าใกล้ ๆ กับบึงน้ำ แต่ผมไม่ได้ให้ความสนใจกับเสียงร้องนั้นเท่าใดนัก
      เวลาผ่านไปสักพักใหญ่ ๆ เสียงร้องแสดงอาการตื่นตกใจของกวางก็ดังขึ้นอีกครั้ง แต่คราวนี้มีเสียงร้องถี่ ๆ ติดกัน ผมจึงหันไปยังทิศทางต้นกำเนิดเสียง ทันเห็นตัวอะไรสักอย่างวิ่งหนีการไล่ล่าของหมาในสองสามตัวลงไปในน้ำ แต่ก็ไม่วายถูกหมาในตามลงไปขย้ำ เมื่อตามไปดูก็เห็นว่าหมาในสองตัวตรงเข้ากัดส่วนหน้าของเหยื่อ อีกตัวหนึ่งกัดอยู่ที่บริเวณขาหลัง มันจัดการเหยื่อได้อย่างรวดเร็วและเตรียมลากเหยื่อขึ้นจากน้ำ ระหว่างนั้นกวางตัวเมียที่โตเต็มที่พยายามเข้าจู่โจมฝูงหมาใน แต่ก็เป็นการเข้าโจมตีแบบกล้า ๆ กลัว ๆ ซึ่งไม่ส่งผลอะไรกับฝูงหมาในนัก ในช่วงเวลาเดียวกันมีกวางรุ่น ๆ อีกตัวหนึ่งจะเข้ามาช่วยกวางตัวแรก แต่ก็ถูกสกัดกั้นจากหมาในอีกตัวที่โผล่ออกมาช่วยเพื่อนของมัน
      ดูตามรูปการณ์ทำให้ผมแน่ใจว่าเหยื่อของฝูงหมาในคือลูกกวางนั่นเอง หมาในสองตัวช่วยกันลากเหยื่อที่มีขนาดไล่เลี่ยกับตัวมันหายลงไปในหุบอีกด้านซึ่งเป็นธารน้ำที่เต็มไปด้วยป่าไผ่ ส่วนหมาในอีกสองตัวที่เหลือคอยขัดขวางไม่ให้กวางอีกสองตัวตามเข้าไปรบกวนการลากเหยื่อ นี่แสดงให้เห็นถึงการทำงานที่ลงตัวของฝูงหมาใน
      ครั้งนั้นเป็นครั้งแรกที่ผมได้เห็นหมาในรุมกัดเหยื่ออย่างชัดเจน เข้าใจว่าช่วงเวลาที่ผมได้ยินเสียงกวางร้องในครั้งแรกนั้น หมาในคงกำลังไล่ล่าลูกกวางอยู่ โดยทั่วไปฝูงหมาในจะเข้าโจมตีให้แม่กวางและลูกกวางสับสน หากมันสามารถแยกลูกกวางออกมาจากแม่กวางได้ นั่นก็หมายถึงวาระสุดท้ายของลูกกวางที่จะมีลมหายใจ
      หลังจากหมาในลากลูกกวางลงไปบริเวณธารน้ำได้สักพักใหญ่ ๆ เพื่อนผมซึ่งอยู่ในเหตุการณ์ด้วยกันก็ตามลงไปดู ตอนนั้นฝูงหมาในกำลังกินเหยื่ออยู่พอดี มีลูกหมาสองตัวอยู่ในฝูงนั้นด้วย เขาพบว่าระหว่างที่ตัวอื่นกินเหยื่อ จะมีหมาในอีกตัวหนึ่งคอยดูต้นทางอยู่ใกล้ ๆ พอเจอคน พวกมันก็แย่งกันฉีกเนื้อลูกกวางออกเป็นชิ้น ๆ แล้วคาบวิ่งหายไป แม้แต่กระดูกสักชิ้นยังไม่เหลือไว้ให้ดู
      การไล่ล่าครั้งนั้นเกิดขึ้นและจบลงอย่างรวดเร็ว และผมก็ทันเห็นเพียงช่วงปลายของเหตุการณ์เท่านั้น มาจนครั้งล่าสุดที่พบ ผมจึงได้เห็นขั้นตอนการทำงานของหมาในอย่างแจ่มชัด
วันนั้นจัดเป็นวันที่เงียบเหงา ในตอนเช้าตรู่ผมไปเฝ้าดูรังของนกยางลายเสือที่อยู่บนต้นไม้สูงประมาณ ๑๕ เมตร จากหนังสือ นกในเมืองไทย เล่ม ๓ ของอาจารย์โอภาส ขอบเขตต์ ระบุไว้ว่ายังไม่มีรายงานการทำรังวางไข่ของนกชนิดนี้ในบ้านเรา จึงเป็นแรงจูงใจให้ผมสนใจต้องไปเฝ้าดู ที่ต้องเข้าไปแต่เช้า ก็เนื่องจากพ่อและแม่นกจะเข้ามาป้อนอาหารลูกเฉพาะในตอนเช้าและเย็นเท่านั้น

      เพื่อนผมช่วยรั้งกิ่งไม้ออกเพื่อให้ผมถ่ายภาพก่อน ขณะที่ตัวผมเองต้องเขย่งยืนด้วยปลายเท้า กลั้นลมหายใจ เกร็งข้อมือซ้ายที่ประคองเลนส์ ส่วนมือขวาพยายามกดชัตเตอร์อย่างนุ่มนวล เพราะขาตั้งกล้องหมดสิทธิ์ใช้งานในสภาพเช่นนี้
      เวลาล่วงเลยไปไม่น้อยกว่า ๑๕ นาทีนับตั้งแต่ผมได้ยินเสียงกวางร้อง จนมาถึงขณะนี้ ฝูงหมาในดูอ่อนล้าจากการทำงานที่ต้องใช้กำลังมากเป็นพิเศษ เพราะต้องว่ายน้ำเข้าโจมตี การเคลื่อนที่ของหมาในเริ่มช้าลง มีสองตัวหมดแรงอย่างเห็นได้ชัด สักพักจึงว่ายน้ำกลับเข้าหาฝั่ง แต่ตัวที่ดูจะมีขนาดใหญ่กว่าเพื่อนยังไม่ยอมเลิกรา ผมเดาเอาว่ามันน่าจะเป็นจ่าฝูง ถึงจะดูอ่อนแรง แต่มันก็ยังคงว่ายน้ำเข้าจู่โจม พยายามกระโดดตะปบที่หลังของเหยื่อเที่ยวแล้วเที่ยวเล่า ดูเหมือนว่าหากเหยื่อไม่ยอมล้ม ตัวมันก็คงไม่ยอมถอยเหมือนกัน
      แม้กวางจะดูได้เปรียบตรงที่ตัวสูงพอจะยืนอยู่ในน้ำได้ และเหลือหมาในไล่กวางอยู่เพียงตัวเดียว แต่หนทางของกวางตัวนี้ก็ดูมืดมิด เพราะมันสูญเสียดวงตาทั้งสองข้างไปแล้ว เลือดผสมกับน้ำไหลเป็นทางออกมาจากบริเวณดวงตาของกวางเคราะห์ร้าย เหี้ยตัวใหญ่ซึ่งอยู่ในบริเวณนั้นมาตั้งแต่แรกยังคงว่ายน้ำวนไปเวียนมาอยู่รอบ ๆ มันคงรู้ว่าอีกไม่นานจะมีอาหารที่เป็นผลพลอยได้จากการทำงานของหมาใน
      ภาพที่ปรากฏอยู่ตรงหน้าอาจจะดูทารุณและโหดร้าย แต่มันก็เป็นภาพที่แสดงให้เห็นถึงความเป็นจริงอีกด้านของชีวิตในวิถีธรรมชาติ ฝูงหมาในไม่ได้ฆ่าเพื่อความสนุกสนาน ไม่ได้ฆ่าเพื่อนำซากมาให้ใครเก็บสะสมเพื่อแสดงความบกพร่องทางจิตใจของตัวเองให้ผู้อื่นรับรู้ เป็นเพียงแค่การทำงานเพื่อการดำรงอยู่ของชีวิต ...หนึ่งชีวิตเพื่ออีกหลาย ๆ ชีวิตจะอยู่รอด
      หน้าที่สำคัญอย่างหนึ่งของสัตว์ผู้ล่าคือควบคุมปริมาณประชากรของสัตว์กินพืชให้อยู่ในสภาวะที่เหมาะสม หากมีแต่สัตว์กินพืชเช่นเก้งกวางขยายเผ่าพันธุ์เพียงอย่างเดียว เมื่อถึงจุดหนึ่ง พืชอาหารของสัตว์ก็จะไม่เพียงพอต่อความต้องการ นอกจากนี้สัตว์ผู้ล่ายังช่วยกำจัดสัตว์กินพืชที่เป็นโรคหรืออ่อนแอ ทำให้มีแต่สัตว์กินพืชที่แข็งแรงสมบูรณ์เท่านั้นที่สามารถแพร่พันธุ์ต่อไปได้
 

ขอขอบคุณ

      ม.ล. ปริญญากร วรวรรณ แรงบันดาลใจในการทำงาน
      คุณธีรภาพ โลหิตกุล คำแนะนำที่มีคุณค่ายิ่ง
      คุณวรรณชนก สุวรรณกร คุณกิตติ กรีติยุตานนท์ คุณมงคล คำสุข และทุกท่านที่เป็นครูในห้องเรียนธรรมชาติ
      เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าภูเขียว

เอกสารประกอบการเขียน

      - กองทุนสัตว์ป่าโลกสำนักงานประเทศไทย. สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมในประเทศไทยและภูมิภาคอินโดจีน, ๒๕๔๓.
      - กิตติ กรีติยุตานนท์, มงคล คำสุข. "การศึกษาจำนวนประชากรและแหล่งที่อยู่อาศัยของเสือโคร่งในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าภูเขียว จังหวัดชัยภูมิ", น. ๑๐๕-๑๑๓ วารสารสัตว์ป่าเมืองไทย ปีที่ ๙ ฉบับที่ ๑ ธันวาคม, คณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์, ๒๕๔๔.
      - บุญชู ธงนำชัยมา, โรเบิร์ต มาเธอร์. สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง, ๒๕๔๐.
      - โอภาส ขอบเขตต์. นกในเมืองไทย เล่ม ๑-๕. สำนักพิมพ์สารคดี, ๒๕๔๑-๒๕๔๔.
      - Charles M. Francis. A photographic guide to Mammals of thailand and southeast asia, 2001.
      - Lekakul B., and J.A.McNeely. Mammals of Thailand. Kurusapha press,1977.