ตำนานดังกล่าวมีว่า ในสมัยพุทธกาลครั้งที่พระสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสรู้ได้แปดพรรษา ได้เสด็จเที่ยวจาริกมาถึงภูเขาสุทัศนมรังสิต ครั้งนั้นประเทศตรงนี้ยังเป็นทะเล เมื่อพระองค์เสด็จมาถึง ได้ทอดพระเนตรเห็นหงส์ทองสองตัวกำลังลงเล่นน้ำ พระองค์จึงทรงทำนายว่ากาลภายหน้าประเทศที่หงส์ลงเล่นน้ำ จะเป็นมหานครขึ้น ชื่อว่าเมืองหงสาวดี และเป็นที่ตั้งพระธาตุสถูปเจดีย์พระศรีมหาโพธิ์ ศาสนาของเราจะรุ่งเรื่องอยู่ที่นี่ ครั้นพระองค์นิพพานล่วงไป ๑,๑๑๖ ปี ท้องทะเลตรงนั้นก็ตื้นเขินกลายเป็นแผ่นดินแล้วเกิดเมืองหงสาวดี

คนมอญผูกพันกับเมืองนี้มาก จึงนำ "หงส์" มาใช้เป็นสัญลักษณ์แทนเมืองหงสาวดีและเชื้อชาติมอญ เหตุนี้บนผืนธงชาติมอญ ก็เป็นรูปหงส์

อย่างไรก็ตาม นอกจากความผูกพันในเชิงตำนานแล้ว หงส์ในทางพุทธศาสนายังเป็นสัญลักษณ์ แห่งความบริสุทธิ์ และภูมิธรรมอันสูง ด้วยชาวพุทธเชื่อว่า หงส์เป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้าและพระอรหันต์ เนื่องจากในอดีตพระพุทธเจ้า เคยเสวยพระชาติเป็นพญาหงส์ และพระอานนท์ก็เกิดเป็นหงส์ด้วย ดังปรากฏในจุลหงส์ชาดก นอกจากนี้ยังเชื่อว่าหงส์ เป็นจ้าวแห่งนกทั้งปวง เป็นผู้พิทักษ์รักษาท้องฟ้า และเป็นพาหนะที่นำวิญญาณผู้ตายสู่สวรรค์ การทำตุงอุทิศให้ผู้ตาย จึงมักนิยมนำไปแขวนที่เสาหงส์

หงส์จึงปรากฏในศาสนวัตถุทางพุทธศาสนามากมาย เช่น ราวเทียนรูปหงส์ ประติมากรรมประดับตามธรรมาสน์ โบสถ์ วิหาร ฯลฯ หรือแม้แต่วัดที่มิใช่วัดมอญ ก็อาจทำเสาหงส์ไว้ได้เช่นกัน