เมื่อหมอก เริ่มจาง และลอยตัวสูง เหนือแมกไม้ ปลักที่กระจัด กระจาย อยู่เจ็ดแห่ง บนเนินเขา กลางผืนป่าดงดิบ ก็ปรากฏ ให้เห็นชัดขึ้น ความชุ่มชื้น และกลิ่นอับ ๆ จากพวกเห็ดรา ปกคลุมไปทั่ว ปลักเหล่านี้มีลักษณะ เป็นบ่อโคลนตื้น ๆ ขอบปลักบางแห่ง มีร่องรอย ของนอสัตว์ ที่ถูกทิ่มลงไป ซ้ำแล้วซ้ำเล่า อยู่ชัดเจน วันหนึ่ง ๆ เจ้าสัตว์ชนิดนี้ จะเที่ยวกลิ้งเกลือก อยู่ในปลักโน้นที ปลักนี้ที เพื่อเสริมความหนา ให้แก่   เสื้อคลุม ขี้โคลนสีแดง ซึ่งช่วยปกป้องมัน จากการรบกวน ของเหลือบ และยุงร้าย ร่องรอย ที่พบตามเส้นทาง หากินของมัน ก็คือ กิ่งไม้ที่ถูกบิด จนหักไป และต้นไม้ ที่โดนมันถูไถ จนเปลือกไม้ถลอก ออกมาหมด

    เรากำลังพูดถึง กระซู่ (Sumatran rhinoceros) ซึ่งคาดว่า เคยมาเยือน ปลักในบริเวณนี้ เมื่อหนึ่งหรือสองปีก่อน เราจะบอกว่า กระซู่ยังมีอยู่ ก็ต่อเมื่อ เจอรอยตีนใหม่ ๆ กับกองมูล ของมันเท่านั้น และเมื่อวันที่ ๒๗ มีนาคม ๒๕๔๐ เจ้าหน้าที่ป่าไม้ไทย เจ้าหน้าที่ด้านสัตว์ป่า ของมาเลเซีย และนักวิจัย ของสมาคมอนุรักษ์ สัตว์ป่า จาก นิวยอร์ก (Wildlife Conservation Society-- WCS) โดยความช่วยเหลือ จากตำรวจ ตระเวนชายแดน ได้ออกสำรวจ สัตว์ป่าในป่า ฮาลา-บาลา ซึ่งอยู่ไกลออกไป ถึงแนวชายแดนไทย- มาเลเซีย เป็นครั้งแรก แล้วเรา ก็พบสิ่ง ที่เรากำลังตามหา บนเขาหันกุด-- เขาสูง ที่เป็นสันปันน้ำ ระหว่าง สองลุ่มน้ำใหญ่ ด้านเหนือ คือ คลองฮาลา ในเขตไทย ด้านใต้ คือ สุไหงเคนารอง ในเขตป่า เบลุม ของมาเลเซีย เทือกเขา ตามแนวชายแดน ภาคใต้ของไทย แห่งนี้ มีกระซู่อาศัยอยู่ อย่างแน่นอน และบางที อาจจะมี อีกหนึ่ง หรือสองตัว หลบอยู่ตามป่าเขา ที่ไหนสักแห่ง ในประเทศ แต่ที่แน่ ๆ คือ พวกมันกำลังสูญพันธุ์ สายเกินไปแล้ว ที่เราจะอนุรักษ์ กระซู่ในเมืองไทย สารคดีเรื่องนี้ จะชี้ให้เห็นว่า ทำไมกระซู่ จึงสาบสูญไป และเราได้บทเรียนอะไร จากอดีต ที่ผิดพลาดนี้บ้าง

    น่าเศร้าใจ ที่การเป็นเจ้าของนอ ทำให้แรด และกระซู่ ต้องตกเป็นเหยื่อ ชิ้นโบแดง ของนายพราน นอของมัน ได้รับการพิสูจน์ว่า มีคุณสมบัติเป็นยา หมอยาจีน สาธยายสรรพคุณ ของนอแรดว่า เป็นยาแก้ปวด แต่ไม่ได้เป็นยา บำรุงทางเพศ หรือยาโด๊ป เหมือนกับอวัยวะเพศ ของเสือ อย่างที่คนส่วนมาก เชื่อกัน ส่วนเนื้อ กระดูก เลือด และฟัน ของเจ้าสัตว์ชนิดนี้ ก็เชื่อว่า เป็นยาอายุวัฒนะ และ สามารถรักษาโรค ได้หลายชนิด ชายชาวกะเหรี่ยงวัย ๑๑๐ ปีคนหนึ่ง ที่อาศัยอยู่ ในเขตเทือกเขา ตะนาวศรี ยืนยัน กับญาติพี่น้อง และพวกชาวบ้านว่า เขาอายุยืน ได้ขนาดนี้ ก็เพราะกินเลือด และเนื้อของแรด ที่ตนออกล่า เมื่อครั้ง ยังเป็นหนุ่ม ปี ๒๕๑๓ พรานชาวไทย ขายนอแรดน้ำหนัก ๖๐๐ กรัม ในราคากรัมละ ๕๐ เซนต์ หกปีหลังจากนั้น ราคาขึ้นเป็นกรัมละ ๒ เหรียญสหรัฐฯ ปี ๒๕๔๐ นอแรด มีราคาพุ่งไป ถึงกรัมละ ๘๐๐ เหรียญสหรัฐฯ หรือภายในเวลา ๓๐ ปี มูลค่านอแรด ในตลาดมืด ของไทย เพิ่มขึ้นมากกว่า ๑,๐๐๐ เท่า  ทุกวันนี้ นอแรด และกระซู่ จำนวนมาก อยู่ในมือ ของนักสะสม ของป่า และบรรดา หมอยาทั้งหลาย

    ผืนป่าภาคใต้ ในเขตจังหวัด สงขลา ตรัง ยะลา และนราธิวาส ซึ่งเต็มไปด้วย ไม้กฤษณา ก็มีกับระเบิด ฝังอยู่เช่นกัน ตอนนั้นไม้หอม ยังมีให้เก็บ ทุกหนแห่ง ไม้หอมคุณภาพดี เพียงไม่กี่กิโลกรัม ทำกำไรให้คนเก็บ หลายหมื่นบาท พวกเขาจะทิ้งมัน ไว้ให้แห้ง ในป่า แล้วก็พากัน มุ่งหน้า สู่พม่า และมาเลเซีย การบุกป่าฝ่าดง ข้ามเขตแดน ซึ่งกินเวลานาน นับเดือน เพื่อตามล่า ไม้มีค่าชนิดนี้ นับว่าอันตรายมาก แต่ผลกำไร เป็นกอบเป็นกำ ได้ทำให้ ความตายจากไข้ป่า การถูกโจรป่า และทหารต่างชาติ จับตัวไป รวมทั้ง เหตุการณ์ร้าย ๆ ทั้งหลาย กลายเป็นเรื่อง คุ้มค่าพอที่ จะเอาชีวิตเข้าเสี่ยง

    ปัจจุบันนี้ กระซู่รุ่นสุดท้าย ที่เหลือเพียงไม่กี่ตัว ในเมืองไทย อยู่กันอย่าง กระจัดกระจาย รายงาน การพบร่องรอย ของกระซู่ ซึ่งอาศัยอยู่ ตามลำพัง ในป่าภูเขียว จังหวัดชัยภูมิ ครั้งล่าสุด ถูกบันทึกไว้เมื่อปี ๒๕๓๙ หลังจากนั้น มีรายงาน อย่างไม่เป็นทางการ ว่าเจอกองมูลของมัน ที่จังหวัด สุราษฎร์ธานี มีการพบ รอยกระซู่ ครั้งสุดท้าย บริเวณบางหัวราด ซึ่งต่อมา ได้รับการประกาศ เป็นเขตอุทยานแห่งชาติ เขาสก เมื่อปลายทศวรรษ ๑๙๘๐ ด้านป่าตะวันตก มีการยืนยันว่า กระซู่อาศัยอยู่บน เทือกเขาตะนาวศรี ในตอนปลายทศวรรษ ๑๙๗๐ อย่างแน่นอน และเมื่อเร็ว ๆ นี้ ก็มีข่าวว่า พบกระซู่ อยู่ทางทิศตะวันตก ของด่านเจดีย์สามองค์ และ บริเวณอุทยานแห่งชาติ ไทรโยค แถบเทือกเขา คาร์ดามอม ในกัมพูชา ก็พบกระซู่เช่นกัน บนแหลม มลายู ของมาเลเซีย คาดว่ามีกระซู่ อยู่ราว ๆ ๓๐-๔๐ ตัว แต่คนเก็บไม้หอม ก็บุกเข้าไปล่าสัตว์ กันถึงที่นั่นแล้ว อุปสรรคของพราน กลุ่มนี้ มีเพียง การเผชิญหน้า กับเจ้าหน้าที่ป่าไม้ มาเลเซีย ซึ่งไม่มีอาวุธปืน ติดมือ ขณะลาดตระเวนเลย ! มีดที่เจ้าหน้าที่ พกติดตัว จะไปสู้อะไรได้กับ AK-๔๗ เมื่อเรา ไม่สามารถ จัดการกับพรานได้ หนทางเดียว ที่จะยุติ การเข่นฆ่า กระซู่ จนกระทั่ง มันสูญพันธุ์ ไปจากผืนป่า ในเอเชีย ตะวันออกเฉียงใต้ ก็คือ กวาดล้าง ธุรกิจซื้อขาย นอ และอวัยวะส่วนอื่น ๆ ของมัน
    ในปี ๒๕๔๐ พวกพรานบอกกับผมว่า ป่าฮาลา- บาลา น่าจะยังมีกระซู่ เหลืออยู่ราว ๆ สามตัว โดยเคลื่อนย้าย ไปมา ระหว่างปลัก บนเขาสูง แต่ไม่เคย ลงมาหากิน ในพื้นราบ ซึ่งครั้งหนึ่ง เคยเป็นอาณาบริเวณ ที่ปลอดภัย สำหรับพวกมัน สุวัฒน์ แก้วศรีสุข หัวหน้าเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ฮาลา-บาลา รายงานว่า พบปลัก กระซู่อีกแห่งหนึ่ง อยู่ห่าง จากเขาหันกุด ไปทางทิศตะวันออก ๓๐ กิโลเมตร แต่คาดว่า เจ้าของรอย คงถูกนายพราน ยิงไปแล้ว ดูเหมือนว่า เราหมดโอกาส ที่จะอนุรักษ์ กระซู่ ไว้เป็นสัตว์ประจำถิ่น ของไทยเสียแล้ว นับจากนี้ไป คงมีเพียง กระซู่ ที่ยังเหลือ อยู่ในประเทศ เพื่อนบ้าน ข้ามเขตแดน มาเยี่ยมเรา เป็นครั้งคราวเท่านั้น รอยกระซู่ในปลัก บนเขาหันกุด ที่เราเห็น เมื่อยามเช้าวันหนึ่ง ของเดือนมีนาคม ที่ผ่านมา เป็นเครื่องบ่งบอก อันลางเลือน ถึงการดำรงอยู่ ของกระซู่ ในป่าฝนเขตร้อน ซึ่งตอนนี้ ได้พากันอันตรธาน เข้าไปในป่าลึก ของมาเลเซีย

    ความแตกต่าง ที่ชัดเจน ระหว่างแรด สองตระกูลนี้ คือ นอ กระซู่มีนอสองนอ เรียงกันอยู่ บนสันจมูก นอหน้า ยาวประมาณ ๒๕ เซนติเมตร นอหลัง ยาวประมาณ ๑๐ เซนติเมตร ในตัวเมีย นอหลัง อาจนูนขึ้นมา เพียงเล็กน้อยเท่านั้น ส่วนแรด มีนอเพียงนอเดียว อยู่เหนือจมูก นอของตัวผู้ มีความยาว ประมาณ ๑๕-๒๕ เซนติเมตร แต่นอ ของตัวเมีย จะสั้นมาก จนเกือบมองไม่เห็น มีเพียงเนื้อนูนขึ้นมา เพียงเล็กน้อยเท่านั้น
    ผิวของกระซู่ จะเรียบหนา มีขนสั้น ๆ แข็ง ๆ สีดำ ปกคลุม อยู่ตามลำตัว โดยเฉพาะ ขนที่ใบหู จะยาวกว่าที่อื่น ๆ ต่างจากผิว ของแรด ซึ่งมีลักษณะ เป็นจุดนูน ทั่วตัว หนังหนา มีสีดำเทา และไม่ค่อยมีขน ลำตัวมีรอยพับ อย่างชัดเจนสามรอย คือ บริเวณหัวไหล่ หลังขาหน้า และ เหนือสะโพก แต่รอยพับของกระซู่ ไม่ปรากฏ ชัดเจนนัก ที่เห็นชัดที่สุด คือรอยพับ บริเวณขาหน้า
    ขากระซู่ ค่อนข้างสั้น อ้วน มีนิ้วสามนิ้ว ปลายนิ้ว เป็นกีบ โดยกีบตรงกลาง ใหญ่ที่สุด คล้ายๆรอยสมเสร็จ และลูกช้าง แต่มีขนาด ใหญ่กว่า ความกว้าง ของรอยกระซู่ ประมาณ ๒๐-๒๒ เซนติเมตร เล็กกว่าแรด ที่มีความกว้าง ๒๕ เซนติเมตร ส่วนรอยสมเสร็จ ๑๔-๑๗ เซนติเมตร และ ลักษณะนิ้วตีน จะแหลมกว่า

    ปี ๒๕๒๘-๒๕๒๙ มีผู้พบซากกระซู่ ที่ถูกล่าจากป่า ฮาลา-บาลา จังหวัดยะลา ติดชายแดนไทยมาเลเซีย ๑ ตัว คาดว่า ยังมีเหลือ อยู่ในป่าดังกล่าวอีก
    ปี ๒๕๓๐ มีรายงาน การพบร่องรอย กระซู่ในป่าเทือกเขา ตะนาวศรี บริเวณอุทยานแห่งชาติ แก่งกระจาน จังหวัดเพชรบุรี และ จากการสำรวจ บริเวณอุทยานแห่งชาติ เขาสก และเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า คลองแสง จังหวัดสุราษฎร์ธานี พบปลักโคลน และ ร่องรอยกระซู่
    ปี ๒๕๓๑ เดือนมกราคม มีการสำรวจพบ บึงน้ำ และ โป่งน้ำซับ ขนาดใหญ่ บริเวณลุ่ม ห้วยแม่น้ำจัน และแม่กลอง ในเขต รักษาพันธุ์สัตว์ป่า ทุ่งใหญ่นเรศวร จังหวัดกาญจนบุรี ต่อมา คณะสำรวจ จากกองอนุรักษ์สัตว์ป่า และคณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัย เกษตรศาสตร์ ได้เดินทาง เข้าไปสำรวจ บริเวณดังกล่าว ในเดือนกุมภาพันธ์ พบร่องรอย กระซู่ทั้งปลักโคลนเก่า กองมูล และ รอยสีตัว กับต้นไม้ ซึ่งคาดว่าเป็นร่องรอย หลังจากฝนตก ในช่วงฤดูฝน ที่ผ่านมา จึงทำให้เชื่อว่า ยังคงมีกระซู่ เหลืออยู่ในลุ่มน้ำ แควใหญ่ บริเวณเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ทุ่งใหญ่นเรศวร
    ปี ๒๕๓๙ พบร่องรอยกองมูลของกระซู่ซึ่งอาศัยอยู่เพียงลำพังในป่าภูเขียว จังหวัดชัยภูมิ
    ปี ๒๕๔๐ คาดว่าคงเหลือกระซู่ อยู่ประมาณ ๓ ตัว บริเวณปลัก บนภูเขาสูง ในป่า ฮาลา-บาลา